VELÂYETNÂMELERDE GEÇEN ŞEKİL DEĞİŞTİRME MOTİFİNİN FONKSİYONLARI

Yıl 2022, Sayı: 104, 167 - 186, 03.12.2022

Uygar Kurum

Öz

Velâyetnâmeler, evliyânın hayat hikâyelerinin ve kerâmetlerinin nakledildiği, bunların yanı sıra zengin motif yapılarıyla dikkat çeken eserlerdir. Motif ise bir anlatının en küçük yapı birimidir. Hikâye etme belirli bir motif ya da motifler üzerine kurgulanır. Türk kültür ve edebiyatında önemli yer tutan velâyetnâmelerde “şekil değiştirme” ya da diğer bir ifadeyle “don değiştirme” sıkça karşılaşılan motiflerdendir. Şekil değiştirme bir varlığın mevcut durumunun başkalaşması sonucu yeni bir kisveye bürünmesi hâlidir. Halk anlatı türlerinde genel olarak cezalandırmaya veya içinde bulunulan zor durumdan kurtulmaya yönelik gerçekleşen şekil değiştirme/don değiştirme motifi, velâyetnâmelerde farklı fonksiyonlarıyla da karşımıza çıkmaktadır. Bu nedenle çalışmada Bektaşî velâyetnâmelerinde geçen şekil değiştirme/don değiştirme motifleri işlevsel açıdan değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Motif, Velayetname, Şekil Değiştirme, Don Değiştirme

Kaynakça

• Alptekin, A. B. (2002). Halk Hikâyelerinin Motif Yapısı. Ankara. Akçağ Yayınları.
• Artun, E. (2015). Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı. Adana: Karahan Kitabevi.
• Bağışkan, T. (1997). Kıbrıs Türk Halk Biliminde Ölüm. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Bali, M. (1973). Ercişli Emrah İle Selvi Han Hikâyesi Varyantların Tespiti ve Halk Hikâyeciliği Bakımından Önemi. Erzurum: Baylan Matbaası.
• Bayat, F. (2017). Kadim Türklerin Mitolojik Hikâyeleri. İstanbul: Ötüken Yayınları.
• Boratav, P. N. (1995). 100 Soruda Türk Halk Edebiyatı. İstanbul: Gerçek Yayınevi.
• ------------------(1997). 100 Soruda Türk Folkloru. İstanbul, Gerçek Yayınevi.
• ------------------(2012). Türk Mitolojisi Oğuzların-Anadolu, Azerbaycan ve Türkmenistan Türklerinin Mitolojisi. (çev. R. Özbay), Ankara: Bilgesu Yayınevi.
• Cebeciğolu, E. (2004). Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Anka Yayınları.
• Christiansen, A. (1925). Motif et Theme. Helsinki.
• Çıplak, M. Ş. (2001). Osmancık’ta Erenler Durağı Koyun Baba. İstanbul: Horasan Yayınları.
• Çoruhlu, Y. (2011). Türk Mitolojisinin Ana Hatları. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Danışman, Z. (1970). Evliya Çelebi Seyahatnamesi. İstanbul: Kardeş Matbaası.
• Demir, N. ve Erdem, M. D. (2006a). Battal-nâme. Ankara: Hece Yayınevi.
• Diyanet İşleri Başkanlığı (2010). Dinî Kavramlar Sözlüğü. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Doğanbaş, M. (2007). “Pirî Baba Velayetnamesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. (41), 161-182.
• ------------------(2015). Koyun Baba Velâyetnamesi. İstanbul: Dört Kapı Yayınevi.
• Duman, H. (2019). Türk Mitolojisinde Ejderha. Uluslararası Beşeri Bilimler ve Eğitim Dergisi, 5 (11), 482-493.
• Duran, H. (1995). Hacı Bektaş-ı Veli Velâyet-nâmesi ve Velâyet-nâme’de Geçen Kerâmet Motifleri. Yayınlanmamış Doktora Tezi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Ankara.
• Ergun, M. (1997). Türk Dünyası Efsanelerinde Değişme Motifi, Cilt I. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları.
• Ergun, P. (2004). Türk Kültüründe Ağaç Kültü. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları.
• Estin, C. and Laporte, H. (2008). Yunan ve Roma Mitolojisi. (çev. M. Eran), Ankara: TÜBİTAK Yayınları.
• Ferîdüddîn Attar (2015). Tezkiretü’l Evliyâ. (çev. S. Uludağ), İstanbul: Semerkand Yayınevi.
• Gölpınarlı, A. (2014). Vilâyet-nâme. İstanbul: İnkılap Yayınevi.
• Gülerer, S. (2014). Hacım Sultan ve Menâkıbnâmesi. Ankara: Gülmat Matbaası.
• Günay, U. (1975). Elazığ Masalları. Basılmamış Doktora Tezi, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Erzurum.
• Gürel, Z. (2000). KoyunBaba. Ankara: Yörük Türmen Vakfı Yayınları.
• Güzel, A. (1999a). Abdal Musa Menâkıbnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ------------(1999b). Kaygusuz Abdal Menâkıbnâmesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Holmberg, U. H. (2014). Altay Panteonu Mitler, Ritüeller, İnançlar ve Tanrılar. (çev. Ö. Suveren), İstanbul: Doğu Kütüphanesi.
• İnan, A. (2015). Tarihte ve Bugün Şamanizm. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Kaçmaz, Ö. (2006). Tacu’l Ârifin Seyyid Ebu’l Vefa’nın Tarihsel Yaşamı, Vefaîlik Hareketinin Anadolu Selçuklu Devleti’nin Yıkılışında ve Osmanlı Beyliği’nin Kuruluşundaki Önemi ve Ebu’l Vefa Menakıbnamesi’nin Edisyon Kritik Metni. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Anadolu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü: Eskişehir.
• Kalafat, Y. (2012). Türk Kültürlü Halklarda Mitler. Ankara: Berikan Yayınevi.
• Karataş, T. (2001). Ansiklopedik Edebiyat Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Perşembe Kitapları.
• Kaya, D. (2014). Türk Dünyası Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Kavramları ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları.
• Kemal, Y. (2008). Üç Anadolu Efsanesi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları.
• Kumartaşlıoğlu, S. (2017). “Şekil Değiştirme Motifli Efsanelerde Lanet”. EKEV Akademi Dergisi, (69), 89-104.
• Kurân-ı Kerim (1999). Kur’an-ı Kerîm Meali. (çev. Y. N. Öztürk), İstanbul: Yeni Boyut Yayınevi.
• -------------------(2002). Kur’an-ı Kerîm ve Meâl-i Âlîsi. (haz. A. F. Yavuz), İstanbul: Merve Yayınları.
• Kurtoğlu, O. (2015). Velâyet-nâme-i Hacı Bektâş-ı Velî. Ankara: Gazi Üniversitesi Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi.
• Kurum, U. (2021). Bektaşî Velâyetnâmelerinin Motif Yapısı. Yayınlanmamış Doktora Tezi Ömer Halisdemir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Niğde.
• Kuşça, S. (2015). “Alevi-Bektaşi İnancının Mitik Temellerini Oluşturan Figür ve İnanışların Deyiş ve Nefesler Vasıtasıyla Tespiti”. Alevilik Araştırmaları Dergisi, (10), 9-24. Lüthi, M. (1962). Maerchen. Stuttgart.
• Ocak, A. Y. (1997). Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Menâkıbnâmeler. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• ------------------(2000). Alevî ve Bektaşî İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları.
• Ögel, B. (1998). Türk Mitolojisi, Cilt I. Ankara: Türk Tarih Kurumu.
• Propp, V. (1958). Morphology Of The Folktale. Austin.
• Roux, J. P. (2011). Türklerin ve Moğolların Eski Dini. (çev. A. Kazancıgil), İstanbul: Kabalcı Yayınları.
• Safarova, M. (2010). Eğitsel Bir Bakış Açısıyla Anadolu ve Özbek Türk Masallarında Ortak ve Farklı Motifler. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul.
• Sakaoğlu, S. (1980). Anadolu-Türk Efsanelerinde Taş Kesilme Motifi ve Bu Efsanelerin Tip Kataloğu. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları.
• ----------------(2002). Gümüşhane ve Bayburt Masalları. Ankara: Akçağ Yayınevi.
• ----------------(2013). Efsane Araştırmaları. Konya: Kömen Yayınları.
• Say, Y.(2010). Şucâ’eddîn Velî ve Velâyetnâmesi. Ankara: Sistem Ofset.
• Şentürk, L. ve Yazıcı S. (2017). İslam İlmihali. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı.
• Şimşek, E. (1987). Arzu ile Kamber Hikâyesi Üzerine Mukayeseli bir Araştırma. Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ.
• ---------------(2019). “Azrail İnancının Türk Halk Kültürüne Yansımaları”. Akra Kültür Sanat ve Edebiyat Dergisi, 7(18), 11-26.
• Tanyu, H. (1968). Türklerde Taşla İlgili İnançlar. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları.
• Taşğın, A. (2013). Dediği Sultan ve Menâkıbı. Konya: Çizgi Yayınevi.
• Thompson S. (1951). The Folktale. New York: The Dreyden Press.
• -----------------(1955). Motif Index of Folk Literature Volume II. Bloomington-London: Indiana University Press.
• Uludağ, S. (2002). Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Kabalcı Yayınevi.
• Ülkü, C. (1995). Ejderhanın Motif Olarak Gelişimi ve Osmanlı Sanatında Kullanımı. Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü İstanbul.
• Yalçın, Y. (2008). Türk Edebiyatında Velâyetnâmeler ve Otman Baba Velâyetnâmesi. Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Kayseri.
• Yılmaz, H. (1999). “Bilinmeyen Bir Koyunbaba Menâkıbnâmesi Üzerine”. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (11), 21-52.