PÎR-İ PEHLEVÂNÂN MAHMÛD-I PÎRYÂR-I VELÎ, HAYATI, MENKIBELERİ VE ESERLERİ

Yıl 2022, Sayı: 104, 137 - 152, 03.12.2022

Ali Rıza Mukaddem

Öz

Evliya Çelebi meşhur Seyahatnâme’sinde güreşçi pehlivanlardan bahsederken pirlerinin “Hazret-i Mahmûd-ı Pîryâr-ı Velî” olduğunu zikreder, fakat “Hazret-i Hamza kemer-bestesi” olduğu bilgisi dışında hakkında pek bir bilgi vermez. Türkçe modern araştırmalarda da söz konusu şahsın hakkında derli toplu bir bilgi bulunmamakta, oysa hem tarihî-menkıbevî kaynaklarda hem Türkiye dışında yapılan araştırmalarda hakkında küçümsenmeyecek derecede bilgi mevcuttur. Bu makalede 13.-14. yüzyıllarda yaşamış ve hâlâ geleneksel güreş sporcularının piri ve mürşidi olarak bilinen Pehlevan Mahmûd-ı Pîryâr-ı/Pûryâ-yı Velî’nin hayatı, menkıbeleri ve eserleri ele alınacak ve bu konulardaki tartışmalar değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Mahmud-ı Piryâr-ı Veli, Puryâ-yı Veli, Güreş Tekkeleri, Pehlivanlık, Melamilik, Tasavvuf, Fars Edebiyatı, Harezm

PĪR OF THE WRESTLERS MAHMŪD-I PĪRYĀR-I VALĪ, HIS LIFE, LEGENDS AND WORKS

Öz

Evliya Çelebi, in the description of wrestlers in his famous Seyahatname, mentions that their master is “Hazrat-e Mahmud-e Piryar-e Vali”, although he fails to provide further details, mentioning only that he is “Hazrat-e Hamza’s kamar-basteh.” There is a lack of significant information about this character in Turkish modern studies, however, there is much written about him both in historical and hagiographic sources and in studies conducted outside of Türkiye. In the present article, the life, legendary sagas and works of Pahlavan Mahmud-e Piryar-e/Purya-ye Vali, who lived in the 13-14th centuries and is still known as the master of traditional wrestling athletes, will be addressed and the current discussion on these issues will be evaluated.

Anahtar Kelimeler

Mahmud-e Piryar-e Vali, Purya-ye Vali, Wrestling Lodges, Wrestling, Malamatiyya, Sufism, Persian Literature, Khwarazm

Kaynakça

• Alizadeh, Naseraddin. Sömürgeci Küreselleşme Çağında İran ve Hindistan Aryanlar, Zerdüştiler ve İşbirlikçiler. Ankara: Gazi kitabevi, 2021.
• Azer-i Beydili (Bigdili), Lütfali Beg. Ateşkede-i Azer (Nîme-i Düvvüm). Haz. Mir Haşim Muhaddis. Tahran: Emirkebir, 1378.
• Baykara, Sultan Hüseyin. Mecâlisü’l-uşşâk. Hindistan: Münşi Nivalkişor (Nawal Kishore) matbaası, 1293/1786.
• Bedahşî, Nûreddin Cafer. Hulâsetü’l-menâkıb. Haz. Seyyide Eşref Zafer. İslamabad: Merkez-ı Tahkikat-ı Farsi-i İran ve Pakistan, 1995.
• Buhârî, Salâh b. Mübârek. Enîsü’t-tâlibîn ve Uddetü’s-sâlikîn. Haz. Halil İbrahim Sarıoğlu, Tevfik H. Sübhani. Tahran: Sazman-ı İntişarat-ı Keyhan, 1371.
• Câmî, Abdurrahman. Nefehâtü’l-üns min hazarâti’l-kuds. Haz. Mahmud Abidi. Tahran: İntişarat-ı Sühan, 1390.
• Celalov, T. Rubâiyât-ı Pehlevan Mahmûd. Taşkent: Neşriyat-ı Edebiyat ve Sanat, 1979.
• Çakır, Emine. “Grup Folkloru Bağlamında İcat Edilmiş Yemek: Satuk Buğra Han Aşı”. Akademi Sosyal Bilimler Dergisi. 6/17 (2019), 229 – 238.
• Çakır, Erhan. Hazret-i Pehlevan Ata Aleyi’r-rahme Kitabı. Kocaeli: Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2018.
• Fahreddin Ali Safî. Letâʾifü’t-tavâif. Haz. Ahmed Gülçîn Meânî. Tahran: Şirket-i Nesebi-i İkbal ve Şüreka, 1352.
• Ferâğî, Mahtum Kulu. Divân. Haz. Nur Muhammed Aşurpur ve Yusuf Kocuk. Gurgan: İntişarat-ı Mahtum Kulu Ferağî, 1388.
• Evliya Çelebi. Seyahatnâme (İndeksli Tıpkıbasım). Yayına Hazırlayan: Seyit Ali Kahraman. Ankara: TTK, 2013.
• Evhadî-i Belyânî, Takiyeddin Muhammed. Arâfâtü’l-âşıkîn ve Arasâtü’l-ârifîn. Haz. Zebihullah Sahibkari ve Amine Fahr-ı Ahmed. Tahran: Miras-ı Mektub, 1389.
• Gökalp, Ziya. Altın Işık, Masallar, Menkıbeler, Tarihî Hikâyeler. Haz. Ali Duymaz. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2015.
• Güven, Özbay. Türklerde Spor Kültürü. Ankara: Türk Yurdu Yayınları, 1999.
• Hamid, Hamid. Zindegî ve Rûzgâr ve Endîşe-i Pûryâ-yı Velî Pehlevan Mahmûd-ı Harezmî. Tahran: Çaphane-i Sahil, 1353.
• Hidâyet, Rıza Kulu Han. Riyâzu’l-ârifîn. Haz. Ebülkasım Radfer ve Gita Oşideri. Tahran: Pejuhişgah-ı Ulum-ı İnsanî, 1385.
• ----------------. Sefâretnâme-i Harezm. Haz. Ali Husuri. Tahran: Tahuri, 1977.
• Hoşgû, Bindraben Das. Sefîne-i Hoşgû. Haz. Kelim Asgar. Tahran: Kitabhane-i Meclis, 1389.
• Îmân, Rahm Ali Han. Müntahabü’l-letâif. Haz. Hüseyin Alizade ve Mehdi Alizade. Tahran: Tahuri, 1386.
• İnsafpur, Gulam Rıza. Tarih ve Ferheng-i Zorhane. Tahran: Ahteran, 1386.
• Kadarov, Rahman Berdi. “Pehlevan Mahmûd-ı Pûryâ-yı Velî”. Name-i Ferheng. 27 (1376), 150-159.
• Kâtib Çelebi, Mustafa b. Abdullah. Keşfü’z-zunûn ʿan esâmi’l-kütüb ve’l-fünûn. Haz. M. Şerefettin Yaltkaya ve Kilisli Rifat Bilge. İstanbul: Maarif Matbaası, 1941-1943.
• Keremi, Muctaba. “Negîn-i Hive”. Mütalaat-ı Asya-yı Merkezi ve Kafkaz. 54 (1385), 29-46.
• Kurt, Yılmaz. “Adana Sancağında Kişi Adları”. Tarih Araştırmaları Dergisi. 15/26 (1991), 169-252.
• Laşey’, Hasan. “Pûryâ-yı Velî”. Dairetu’l-Maarif-i Büzürg-i İslami. 13/743-744. Tahran: Merkez-i Dairetu’l-Maarif-i Büzürg-i İslami, 1383.
• Luijendijk, Dick H. “Pahlavan Mahmud of Khiva”. Iran and the Caucasus. 20 (2016), 1-15.
• Muhammed Kuluzad, Muhammed Rıza. “Çerâ Bayed Pûryâ-yı Velî râ Heman Pehlevan Mahmûd-ı Harezmî Bidânîm?”. Nakd-ı Kitab: Miras. 8 (1394), 197-218.
• Muvahhid, Samed. Şeyh Mahmûd-ı Şebüsterî. Tahran: Tarh-ı Nev, 1376.
• Mürevvici, Ferzad. “Pûryâ-yı Velî; Der Hidmet ve Hiyanet-i Tezkirenivisan”. Pehlivannâme. Haz. Ketayun Mezdapur ve Zehra (Nilufer) Basti. Tahran: Neşr-i Çeşme, 1394, 111-131.
• Nefisi, Said. Serçeşme-i Tasavvuf der İran. Tahran: Fürugi, 1343.
• Nevâyî, Emir Ali Şîr. Nesâyimü’l-mahabbe min şemâyimi’l-fütüvve. Tebriz Milli Kütüphanesi Yazması, no: 1051.
• ……………. Nesâyimü’l-mahabbe min şemâyimi’l-fütüvve. Haz. Kemal Eraslan. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1996.
• ……………. Nesâyimü’l-mahabbe min şemâyimü’l-fütüvve (Yiğitlik Kokularından Sevgi Esintileri). Haz. Vahit Türk. İstanbul: Ötüken Neştiyat, 2021.
• Özgüdenli, Osman G.. Gazan Han ve Reformları (1295-1304). İstanbul: Kaknüs Yayınları, 2009.
• Râzî, Emin Ahmed. Heft İklîm. Haz. Seyyid Muhammed Rıza Tahiri. Tahran: Süruş, 1378.
• Sadrayi-i Hoyi, Ali. “Pehlevan Mahmûd, Pûryâ-yı Velî ve Kattâlî Nist”. Nakd-ı Kitab: Miras. 6-7 (1394), 5-24.
• Seydi Reis. Mirâtü’l-memâlik. Haz. Ahmed Cevdet. İstanbul: Akdem matbaası, 1313.
• Urucniya, Pervane. “Pûryâ-yı Velî”. Danişnâme-i Cihan-ı İslam. 5/789-791. Tahran: Bünyad-ı Dairetü’l-maarif-i İslami, 1379.
• Vâiz-i Kâşifî-i Sebzivârî, Hüseyin. Fütüvvetnâme-i Sultânî. Haz. Muhammed Cafer Mahcub. Tahran: İntişarat-ı Bünyad-ı Ferheng-i İran, 1350.
• Vâiz-i Kâşifî, Fahreddin Ali. Reşehât-ı Aynü’l-hayât. Haz. Ali Asgar Muiniyân. Tahran: Bünyad-ı Nikukari-i Nuriyani, 2536.
• Vâlih-i Dağıstânî, Ali Kulu. Riyâzu’ş-şuarâ. Haz. Seyyid Muhsin Nâci-i Nasrabadi. Tahran: Esatir, 1384.
• Yeylaki, Mehdi vd. “Zarûret-i Tashîh-i Dübâre-i Mecâlisü’l-uşşâk”. Faslname-i Metn-şünasi-i Edeb-i Farsi. 1 (1399), 41-57.
• Zerrinkub, Abdülhüseyin. Cüstücû der Tasavvuf-i İran. Tahran: Emirkebir, 1386.