EFFECTS OF THE CONCEPTS OF KHALWA DAR-ANJUMAN AND MALĀMA ON THE ECONOMIC MENTALITY AND PRACTICES IN FUTUWWA AND AKHISM ORGANISATIONS

Yıl 2022, Sayı: 104, 349 - 373, 03.12.2022

Tolga Keskin

Öz

In this study, the harmony between the concept of khalwa dar-anjuman, which is generally dealt with in different themes in the sufi literature, and the concepts and institutions of futuwwa, akhism and malāma in terms of economic mentality and motivation are examined.
Khalwa dar-anjuman is a sufi term that expresses the spiritual development of a person by existing in society. According to this principle, which is one of the basic principles of the Naqshbandiyya path, a person should not turn away from work and turn to seclusion, but should be at work with the love of Allah in his heart. This understanding can also be expressed with the phrase “hands to work, hearth to God”.
It is seen that the concepts of futuwwa, akhism and malāma, which are observed to be mentioned and dealt with mostly together with Bektashism, require similar attitudes with the principle of khalwa dar-anjuman when considered in terms of economic mentality.
Futuwwa is based on serving the entire existence with generosity, akhism is based on economic morality and solidarity and malāma is based on concealing its spiritual aspect under professional and social identity with the aim of protecting sincerity.
In the study, the unity of these concepts on the economic and social ground, which causes separation by being associated with the principles and men of different sects today, is revealed and the unity in the essence of sufi paths is emphasized. The fact that all sufi lines meet in the Messenger of Allah (saas) and in common values is like the merging of different branches under the same root. Differences in sufi ways are not essential but incidental. For the peace of humanity, there is a need to realize the diversity that brings mercy, not division.

Anahtar Kelimeler

Khalwa dar-anjuman, futuwwa, akhism, malāma, economic mentality

HALVET DER-ENCÜMEN VE MELÂMET KAVRAMLARININ FÜTÜVVET VE AHÎLİK TEŞKİLATLARINDA EKONOMİK ZİHNİYET VE UYGULAMALARA ETKİSİ

Öz

Bu çalışmada tasavvuf literatüründe genellikle farklı temalar içerisinde ele alınan halvet der-encümen kavramı ile, fütüvvet, ahilik ve melamet kavram ve kurumlarının ekonomik zihniyet ve motivasyon açısından gösterdiği uyum incelenmektedir.
Halvet der-encümen insanın manevi gelişimini toplum içinde var olarak geliştirmesini ifade eden bir tasavvuf terimidir. Nakşibendiyye yolunun temel esaslarından olan bu ilkeye göre insanın elini işten çekerek inzivaya yönelmesi değil kalbinde Allah sevgisi ile işinin başında olması gerekmektedir. Bu anlatış “el karda gönül yarda” deyimiyle de ifade edilebilir.
Daha çok Bektaşilik ile birlikte zikrediliği ve ele alındığı gözlemlenen fütüvvet, ahilik ve melamet anlayışlarının da, ekonomik zihniyet açısından ele alındığında halvet der-encümen ilkesi ile benzer tavırlar gerektirdiği görülmektedir. Fütüvvet, cömertlik ile tüm varlığa hizmet etmeyi, ahilik iktisadi ahlak ve dayanışmanın teşkilatlı bir görünümü, melamet ise ihlası korumak saikiyle manevi yönünü meslek ve sosyal kimlik altında gizlemeyi esas almaktadır.
Çalışmada, günümüzde yaygın olarak farklı tarikatların prensip ve erkanı ile ilişkilendirilerek ayrışmaya neden olan bu kavramların iktisadi ve sosyal zemindeki birlikteliği ortaya konmakta ve tasavuf yollarının özündeki birliğe vurgu yapılmaktadır. Tüm tasavvuf silsilelerinin Resulullah (sav)’ta ve ortak değerlerde buluşuyor olmaları farklı dalların aynı kökte birleşmesi gibidir. Tasavvuf yollarındaki farklılıklar asli değil arızi unsurlardır.
İnsanlığın huzuru için tefrikaya değil rahmet doğuran çeşitliliği idrak etmeye ihtiyaç vardır.

Anahtar Kelimeler

halvet der-encümen, fütüvvet, ahilik, melamet, ekonomik zihniyet

Kaynakça

• AFÎFÎ, Ebu’l-Alâ. Tasavvuf-İslam’da Mânevi Hayat, (trc. Ekrem Demirli, Abdullah Kartal), İz Yayıncılık, İstanbul, 2009.
• AHMED YESEVİ, Dîvân-ı Hikmet: Hoca Ahmed Yesevî, (ed. Mustafa Tatcı), (trc. Hayati Bice), Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, Ankara, 2016.
• AKGÜNDÜZ, Ahmed, Arşiv Belgeleri Işığında Somuncu Baba ve Neseb-i Âlîsi, es-Seyyid Osman Hulusi Efendi Vakfı Yay., İstanbul, 1995.
• ALGAR, Hamid, “Gucdüvâni, Abdülhâlik”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C: 14, İstanbul, 1996.
• ANADOL, Cemal, Ahîlik Kültürü ve Fütüvvetnâmeler, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara, 1999.
• ATTÂR, Feridüddin, Tezkiretü’l-Evliya, (haz. M. Zâhid Kotku), Seha Neş., İstanbul, 1983.
• AYDIN, Kemal, Gerçek Melâmet ve Yaşadığımız Ortam, Seyyid Muhammed Nûru’l-Arabî Uluslararası Melâmi Eğitim ve Kültür Derneği, Antalya, 2015.
• AZAMAT, Nihat, “Melâmet”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C: 29, Ankara, 2004, 24-25.
• AZAMAT, Nihat, “Evhadüddîn-i Kirmânî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C:11, İstanbul, 1995, 518-520.
• BARDAKÇI, M. Necmeddin, Doğuştan Günümüze Tasavvuf ve Tarikatlar, Rağbet Yay., İstanbul, 2015.
• BAYRAM, Mikail, Tasavvufi Düşüncenin Esasları-Ahî Evren, TDV Yay., Ankara, 2006.
• BERGEN, Lütfi, İsyandan Dirliğe: Anadolu’da Yerli Olmak, Ebabil Yay., Ankara, 2011.
• BERGEN, Lütfi, Kent-İslam ve Kapitalizm, Doğu Kitabevi, İstanbul, 2014.
• BOLAT, Ali, “Kuşeyrî’de Melâmet ve Bir Mülâhaza”, Tasavvuf İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, S: 12, Ankara, 2004, 111-222.
• BOLAT, Ali, Bir Tasavvuf Okulu Olarak Melâmetîlik, İnsan Yay., 2011, İstanbul.
• BURSALI MEHMED TAHİR BEY, Menakıb-ı Şeyh Seyyid Hâce Muhammed Nuru’l-Arabi (Beyan-ı Melâmet ve Ahval-i Melâmiyye), (haz. Mustafa Tatcı ve Burak Anılır), H Yay., İstanbul, 2014.
• CEBECİOĞLU, Ethem, Hacı Bayram Velî, Kültür Bakanlığı, Ankara, 1991.
• COŞAN, Mahmud Es’ad, “Ahmed-i Yesevî Hazretleri”, Ahmed-i Yesevi-Hayatı, Eserleri, Tesirleri, (haz. Mehmed Şeker, Necdet Yılmaz), Seha Neşriyat, İstanbul, 1996, 13-49.
• COŞAN, Mahmud Es’ad, “İmâm-ı Âzam ve Tasavvuf”, Tarihî ve Tasavvufî Şahsiyetler, (ed. Necdet Yılmaz), Server İletişim, İstanbul, 2011.
• COŞKUN, Ahmet, “Buharî’nin Sahih’indeki Bazı Rivayetlerde Ve Bab Başlıklarında Rızık Ve İktisat”, Erciyes Ü. SBE Dergisi, S: 4, Kayseri, 1990, 273-284.
• ÇİFTÇİ, Cafer, “Osmanlı Toplumunun İktisat Zihniyetinde Tasavvufun Etkisine Dair Düşünceler”, Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü-3, Bursa, 2004, 167-183.
• ÇOLAK, Abdullah, “İslam’ın İktisâdî Prensipleri”, Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi, C: 3, S: 4, 2003, 29-49. DEMİRCİ, Mehmet, Hadislerle Tasavvuf Kültürü, Vefa Yay., İstanbul, 2009.
• DERMAN, Münir, Allah Dostu Der Ki, Yazılmamış Sırların İlki, Yazılacak Sırların Sonu, yy, ty.
• DURAK, İbrahim, ve YÜCEL, Atilla, “Ahîliğin Sosyo-Ekonomik Etkileri ve Günümüze Yansımaları”, Süleyman Demirel Üniversitesi İİBF Dergisi, C: 15, S: 2, 2010, 151-168.
• EKİNCİ, Yusuf, Ahîlik, Sistem Ofset, 2.Baskı, Ankara, 1989.
• ER, Şaban, Melâmlik ve Osmanlı Devri Melâmîleri, Kutup Yıldızı Yayınları, İstanbul, 2015.
• ERDEM, Ekrem, Ahîlik - Ahlâkla Kalitenin Buluştuğu bir Örgütlenme Modeli, Kayseri Esnaf ve Sanatkârlar Odaları Birliği, Kayseri, 2004.
• ERDOĞAN, Abdülkerim, Ankara Ahîleri ve Eserleri, Ankara Büyükşehir Belediye Başkanlığı Kültür Yay., Ankara, 2011.
• ERSOY, Arif, “Hoca Ahmed Yesevi’nin Sosyal Yapılanmaya Yönelik Yaklaşımları”, Ahmed-i Yesevi-Hayatı, Eserleri, Tesirleri, (haz. Mehmed Şeker, Necdet Yılmaz), Seha Neşriyat, İstanbul, 1996, 85-106.
• ERŞAHİN, Seyfettin, “Sovyetlerin Vakıf Politikası ve Türkistan’da Vakıfların Kamulaştırılması”, İlim ve Sanat, S: 48, İstanbul, 1998, 131-143.
• EŞREFOĞLU RÛMÎ, Müzekki’n-Nüfûs, (çev. Yaman Arıkan), Saadet Yay., İstanbul, 2013.
• el-GEYLÂNÎ, Abdulkâdir, Fütûhu’l-Gayb, (çev. Abdulkadir Akçiçek: “Gizliden Sesler”), Alperen Yay., Ankara, 2004.
• GÖKTAŞ, Vahit, Hicri IV. Asır Buhârâ’da Tasavvuf: Kelâbâzî Örneği, Meydan Yay., İstanbul, 2008.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki, Melâmîlik ve Melâmîler, Kapı Yay., İstanbul, 2015.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki, 100 Soruda Tasavvuf, Gerçek Yay., İstanbul, 1985.
• GÖLPINARLI, Abdülbaki, 100 Soruda Türkiye’de Mezhepler ve Tarikatler, Gerçek Yay., İstanbul, 1969.
• GROSS, Jo-Ann, “Bir Şeyhin Çok Yönlü Rolleri ve Sezgileri: Siyâsî ve Dînî Otoritenin Sembolik İfadeleri”, (çev. M. Mustafa Çakmaklıoğlu), Tasavvuf, S: 2, Ankara, 1999, 155-168.
• GÜL, Ali Rıza, “İslam İktisat Düşüncesinin Kur’ân’daki Temelleri”, Ankara Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi Dergisi, C: 51, S:2, 2010, 27.78.
• GÜLLÜLÜ, Sabahattin, Ahî Birlikleri, Ötüken Yay., İstanbul, 1977.
• GÜNDOĞAN, Mete, Refah Toplumu, Vadi Yay., Konya, 1997.
• GÜNENÇ, Halil, İslâmî Düşünceler, Emel Yayıncılık, ty.
• GÜNDÜZ, İrfan, “Ahmed-i Yesevî’nin Tarikat ve İrşad Anlayışı”, Yesevîlik Bilgisi, (haz. Cemal Kurnaz, Mustafa İsen, Mustafa Tatcı), Ahmet Yesevi Vakfı, Ankara, 1998, 189-196.
• GÜNGÖR, Erol, İslam Tasavvufunun Esasları, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2008.
• GÜRDOĞAN, Ersin Nazif, Görünmeyen Üniversite, İz Yayıncılık, İstanbul, 2011.
• GÜRER, Dilaver, Düşünce ve Kültürde Tasavvuf, Ensar Neşriyat, İstanbul, 2007.
• GÜZEL, Abdurrahman, Tekke ve Zaviyelerin İslâm Düşüncesindeki Yeri ve İlgası, KAB Yayını, Ankara, 1992.
• İBN ALLAN, Hâce Ahmed b. İbrahim, Şah-ı Nakşibend, Semerkand Yay., İstanbul, 2006.
• KALIN, İbrahim, “Seyyid Hüseyin Nasr İle İş Ahlâkı, İktisâdî Faaliyet Ve Ekonomi-Din İlişkileri Üzerine”, İslâmî Araştırmalar Dergisi, C: 18. S: 4, TEK-DAV, 2005, 485-490.
• KALLEK, Cengiz, “Medine Pazarı”, İktisat ve Din, (haz. Mustafa Özel), İz Yayıncılık, İstanbul, 1994.
• KARA, Mustafa, “Hamdûn el-Kassâr”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C:15, İstanbul, 1997, 455, 456.
• KAYIKLIK, Hasan, Tasavvuf Psikolojisi, Akçağ Yay., Ankara, 2009.
• KESKİN, Tolga, Sûfîlerin İktisat Anlayışı ve Uygulamaları, İlahiyat Yayınları, Ankara, 2022.
• KIZILER, Hamdi, “Osmanlılarda İlk Yerel Mânevî Oluşum: Hacı Bayrâm Veli ve Bayrâmiyye Ekolünün Anadolu’ya Etkisi”, Ankara Üniversitesi OTAM, S: 32, Ankara, 2012, 67-80.
• LÂ’LÎZÂDE ABDÜLBÂKİ, Sergüzeşt¸ (haz. Tahir Hafızalioğlu: “Aşka ve Âşıklara Dair-Melâmi Büyükleri”), Kaknüs Yay., İstanbul, 2001.
• LÂ’LÎZÂDE ABDÜLBÂKİ, Sergüzeşt¸ (sad. Tahir Galip Seratlı), “Melamilik Yolunda Görüp Öğrendiklerim) Kardelen Yayınları, Konya, 2010.
• LINGS, Martin, Tasavvuf Nedir, (trc. Veysel Sezigen), Vural Yayıncılık, İstanbul, 2007.
• MOLLA CÂMÎ, Nefehâtü’l-Üns, (çev. Lamii Çelebi), (haz. Süleyman Uludağ ve Mustafa Kara), Marifet Yay., İstanbul, 1998.
• MOLLA CÂMÎ, Sırlar Denizi (trc. ve şerh. M. Ali Özkan), Semerkand Yay., İstanbul, 2016.
• en-NECCÂR, Ahmed, İslam Ekonomisine Giriş, (çev. Ramazan Nazlı), Hilal Yay., İstanbul, 1978.
• en-NEDVÎ, Abdulbâri, Kur’an ve Sünnet Işığında Tasavvuf ve Hayat, (trc. Mustafa Ateş), İrfan Yay., İstanbul, 1996.
• OCAK, Ahmet Yaşar, Osmanlı Toplumunda Zındıklar ve Mülhidler-15-17. Yüzyıllar, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul, 2014.
• ORMAN, Sabri, İslami İktisat, Değerler ve Modernleşme Üzerine, İnsan Yay., İstanbul, 2014.
• ÖZKILIÇ, İbrahim, “İbn Haldûn Perspektifinden İktisâdî Kalkınmada Ahlâkî Değerler”, Araşan Sosyal Bilimler Enstitüsü İlmi Dergisi, S: 1-2, Bişkek, 2006, 132-145.
• ÖZKÖSE, Kadir, “Ebü’l-Hasan Harakânî’nin Nakşbendiyye Silsilesindeki Yeri”, Kafkas Üniversitesi İlahiyât Fakültesi Dergisi, Yıl: 2017, C: IV, S: Ek-1, 8-30.
• SARI ABDULLAH EFENDİ, Semerâtu’l-Fuâd, (çev. Yakub Kenan Necefzâde: “Gönül Meyveleri”), Neşriyat Yurdu Yeni Şark Maarif Kütüphanesi, 1967.
• SARUHAN, Müfit Selim, “İslam Ahlâkında İsraf Ve Cimriliğin Tedavisi”, İslami Araştırmalar Dergisi, C: 16, S: 4, Türkiye Ekonomik ve Kültürel Dayanışma Vakfı, 2003, 640-647.
• SAYAR, Ahmed Güner, Osmanlıdan 21. Yüzyıla: Ekonomik, Kültürel ve Devlet Felsefesine Ait Değişmeler, Ötüken Neşriyat, İstanbul, 2003.
• SERİNSU, Ahmet Nedim, “Somuncu Koca Hazretleri Ve Oğlu Bize Ne Söylüyor?”, II. Uluslararası Aksaray Sempozyumu (26-28 Ekim 2017) Tam Metin Kitabı, (ed. Mehmet Sami Yıldız, Ayşegül Can ve Mehmet Özkaya), Aksaray Üniv. Somuncu Baba Tarih ve Kültür Araştırmaları Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayını, Aralık, 2017, 1-6.
• SEVİNÇ, Necdet, Osmanlılarda Sosyo-Ekonomik Yapı, C.1, Kutsun Yay., İstanbul, 1978.
• SEYHAN, Ahmet Emin, “Ebu’l-Hasan El-Harakânî’nin İlim Anlayışı”, The Journal of Academic Social Science Studies, C: 6, S: 5, 2013, 1049-1083.
• ŞAHİN, Haşim, “Somuncu Baba”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C: 37, İstanbul, 2009, 377-378.
• ŞAHBAZ, Mehibe, “Timurlu Mirzalar Meselesi”, Ç.Ü. Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, C: 27, S: 6, 2018, 18-32.
• ŞEBÜSTERÎ, Mahmûd, Gülşen-i Râz Şerhi, (trc. ve şerh: Abdülbaki Gölpınarlı), Milli Eğitim Bakanlığı, İstanbul, 1972.
• TABAKOĞLU, Ahmet, “İktisat ve Ahlak”, İnsan, Ahlâk ve İktisat (15-17 Eylül 2017, Hatay), (ed. Musa Kazım Arıcan, Muhammed Enes Kala, Yunus Emre Aydınbaş) Türkiye Yazarlar Birliği Yay., Ankara, 2018, 30-123.
• TABAKOĞLU, Ahmet, İslam ve Ekonomik Hayat, Diyanet İşleri Bşk. Yay., Ankara, 2003.
• TABAKOĞLU, Ahmet, “Tasavvuf ve İktisat”, Vefatının 10. Yılında Mehmed Zâhid Kotku ve Tasavvuf Sempozyumu (10-11 Kasım 1991) Tebliğleri, (haz. Coşkun Yılmaz), Seha Neş., İstanbul, 1991, 177-185.
• TAŞĞIN, Ahmet, “Hasan Harakânî Fütüvveti: Günümüz Müslümanlarının Fütüvvetten Beklentileri”, II. Uluslararası Harakânî Sempozyumu: Fütüvvet (16-18 Ekim 2014) Bildirileri, Kars, 2015, 378-388.
• TATAR, Taner ve DÖNMEZ, Mehmet, “Zihniyet ve İktisat İlişkisi Çerçevesinde Ahîlik Kurumu”, Doğu Anadolu Bölgesi Araştırmaları, 2008, 194-202.
• TATCI, Mustafa, Bir Ulu Pir: Hacı Bayrâm-ı Velî, H Yay., (ed. Sevda Urfa), İstanbul, 2020.
• TÜRER, Osman, “Türk Dünyasında İslam’ın Yerleşmesi ve Muhafazasında Sûfî Tarikatlar ve Yesevî’nin Rolü”, Ahmed-i Yesevî-Hayatı, Eserleri, Tesirleri, (haz. Mehmed Şeker, Necdet Yılmaz), Sehâ Neşriyat, İstanbul, 1996, 467-485.
• ULUDAĞ, Süleyman, Tasavvuf İlmine Dair Kuşeyrî Risâlesi, Dergâh Yay., İstanbul, 2009.
• ULUDAĞ, Süleyman, Hayata Sûfî Gözüyle Bakmak, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2015.
• ULUDAĞ, Süleyman, “Halvet der-Encümen”, TDV İslam Ansiklopedisi, C:15, Türkiye Diyanet Vakfı, İstanbul, 1997, 387-388.
• ÜLGENER, Sabri F., Zihniyet Ve Din, Der Yay., İstanbul, 1981.
• YILDIRIM, Ahmet, Din, Dünyevîleşme, Zühd, Ankara Okulu Yay., Ankara, 2014.
• YILMAZ, Hasan Kamil, Anahatlarıyla Tasavvuf ve Tarikatlar, Ensar Neş., İstanbul, 2010.
• YÛNUS EMRE, Yûnus Emre-II: Dîvân-ı İlâhiyât, Risâletü’n-Nushiyye, Âşık Yûnus, (thk. Mustafa Tatcı), H Yayınları, İstanbul, 2021.
• YÜKSEL, Musa Şamil, Timurlularda Din-Devlet İlişkisi, TTK, Ankara, 2009.
• YÜKSEL, Musa Şamil, “Din-Siyaset-Ekonomi Arasında Timurlularda Himaye Sistemi”, Türk Tarih Kongresi Ankara: 20-24 Eylül 2010, Kongreye Sunulan Bildiriler, II. Cilt, Türk Tarih Kurumu, Ankara, 2015, 217-228.