TÜRK SAZ ŞİİRİNDE ESNAF DESTANLARI VE AHİLİK KÜLTÜRÜNE KATKILARI

Yıl 2022, Sayı: 104, 153 - 166, 03.12.2022

Aziz Ayva , Meral Doğru

Öz

Türk saz şiiri; kökleri İslâmiyet öncesi ozan-baksı geleneğine dayanan, yüzyıllar içerisinde Türkistan coğrafyasının değişik kültür ortamlarından ve sanat çevrelerinden beslenerek gelişen ve 14. yüzyıldan itibaren Anadolu’da ilk örnekleri tespit edildikten sonra 16. yüzyıldan itibaren de sistemli bir şekilde takip edilebilen, o zamandan beri de Anadolu’da âşık-sanat ortamlarından beslenerek kendine özgü bir üslûp ve şekil kazanarak günümüze kadar gelebilen köklü bir gelenektir. Destan türü de bu gelenek içerisinde hem âşık şiirinin ilk örneklerinden olması hem de âşıkların büyük rağbet gösterip sanatlarını icra ettikleri hece vezni, uzun hacmi ve hikâye etme esası üzerine kurulan epik tarzda icra edilen önemli bir türdür. İlk örneklerinde geçmişte yaşanan tarihî bir olayın işlendiği destanlar zaman içerisinde iktisadî ve sosyal hayat, sel, yangın, kuraklık afet, kıtlık, hayvanlar, günlük hayat, vb. değişik konular etrafında da söylenmeye başlanmış ve alanı genişlemiştir. Bu bağlamda ortaya çıkan destan çeşitlerinden biri de “Esnaf Destanları”dır. Esnaf Destanları; âşıkların kendi başlarından geçen çoğu zaman bir hikâyeden yola çıkarak belirli meslek ve esnaf gruplarının ve bunların ustalarının ele alındığı manzum ürünlerdir. Bazen, sadece bir meslek (esnaf) etrafında söylenebilen (Berber Destanı) Esnaf Destanları çoğu zaman da birçok esnaf ve meslek grupları etrafında söylenmişlerdir. Bu destanlarda belirli bir meslek kolu ve onun ustası ile ilgili aksaklıklar; taşlama ve mizah üslûbu görülürken çoğu zaman da âşığın hayatta bir iş tutamaması ve her girdiği işte başarısız olması hikâyesi konu edilmektedir. Esnaf destanlarında devrin, sosyo-kültürel özellikleri, esnaf ve meslek gruplarının toplum hayatındaki yeri, esnaflığın ve meslek erbabının esasları, esnafların görevleri, devrin esnaflara verdiği önem, esnaflardan bekledikleri, mesleklerin halk nazarında yeri, destanın söylenmesine vesile olan traji komik olaylar; nasihatname, taşlama, mizah, vb. anlatım yollarıyla ele alınmıştır. Ahilik teşkilatının bir esnaf teşkilatlanması olmasından hareketle âşıkların bu şiir türüne kayıtsız kalmadıklarını hatta özellikle rağbet ettiklerini söyleyebiliriz. Bu bağlamda Türk saz şiirinde birçok Esnaf Destanı tespit edilmiştir. Bu çalışmada; destan türünün özellikleri, çeşitleri, Esnaf Destanları’nın Türk saz şiiri içerisindeki yeri, Türk saz şiiri içerisinde tespit edilen esnaf destanlarının özellikleri, künyeleri, örnekleri, bu destanlardaki işlenen meslekler ve bunların toplum hayatlarındaki yerleri gösterilecektir.

Anahtar Kelimeler

Ahilik, Türk Saz Şiiri, Destan, Esnaf Destanı, Meslekler

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

Derginizin bu özel sayısının oluşturulmasında emeği geçen herkese sonsuz şükranlarımızı bildiririz.

Kaynakça

• Artun, Erman. Âşıklık Geleneği ve Âşık Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2009.
• Ayva, Aziz. “Ahilik, Esnaf Destanları ve Ermenekli Hasan Tahsin’in Berber Destanı”. Yeni İpek Yolu Özel Sayı-Aralık (2013), s. 168-183.
• Bozyiğit, Ali Esat. Esnaf Destanları. Ankara: Türk Folklor Araştırmaları, 1988/2, Kültür ve Turizm Bakanlığı Milli Folklor Araştırma Dairesi Yayınları, 1988.
• Çobanoğlu, Özkul. Âşık Tarzı Kültür Geleneği ve Destan Türü. Ankara: Akçağ Yayınları, 2000.
• Gülcan, D. Ali. Karamanlı Halk Ozanlarından Gufrânî ve Kenzî. Konya. Ülkü Basımevi, 1968.
• Güzel, Abdurrahman. Dîni Tasavvufî Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1999.
• _____________. Dîni Tasavvufî Türk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Akçağ Yayınları, 2009.
• Kaplan, Haktan. Türk Kültüründe Ziyaret Olgusu. Konya: Palet Yayınları, 2022.
• Kaya, Doğan. Âşık Edebiyatında Esnaf ve İş Destanları. Erişim 27 Eylül 2022. Https://Dogankaya.Com/Fotograf/Dogan_Kaya_Esnaf_Destanlari.Pdf
• ___________ . "Âşık Edebiyatında Esnaf ve İş Destanları". Halk Kültüründe İktisat ve Ticaret Uluslararası Sempozyumu, Şanlıurfa: 27-29 Nisan 2012.
• ___________ . Türk Dünyası Ansiklopedik Türk Halk Edebiyatı Kavramları ve Terimleri Sözlüğü. Ankara: Akçağ Yayınları, 2014.
• Köksal, Fatih-Ayva, Aziz. "Kültür ve Edebiyatımızda Ahilik", Ahilik ve Meslek Ahlâkı. Konya: Karatay Üniversitesi Yayınları, 2016, 271-272.
• Odabaşı, A. Sefa. “Ermenekli Hasan Tahsin Görgülü ve Berber Destanı”. Folklor ve Halk Edebiyatı Kongresi / 23-25 Ekim 1998, Konya, 1999: 65-71.
• Oğuz, Öcal vd. Türk Halk Edebiyatı El Kitabı. Ankara: Grafiker Yayınları, 2021.
• Öztelli, Cahit. “Âşık Edebiyatı: Âşık Rûzî’nin Esnaf Destanı”. Türk Folklor Araştırmaları, 11/230, Eylül, (1968), 5058-5059.
• Tan, Nail. “Gözden Kaçmış İki Esnaf Destanı Daha”, Türk Dili, Aralık 2011, 316-327.
• Tansel, Fevziye Abdullah. Ziya Gökalp Şiirler ve Halk Masalları. Ankara: Ziya Gökalp Külliyatı I, Türk Tarih Kurumu, 1977.
• Türk Dil Kurumu Türkçe Sözlük (11. Baskı). Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2011.