ESNAF GEDİKLERİNİN KALDIRILMASINDAN SONRA İSTANBUL’DAKİ SAKA GEDİKLERİNİN DURUMLARINA DAİR TESPİTLER (1913-1950)

Yıl 2022, Sayı: 104, 553 - 567, 03.12.2022

Erol Karcı Betül Karcı

Öz

Ahi veya lonca adı altında organize olmuş olan Osmanlı esnaf teşkilatının kökeni, Selçuklu Dönemine hatta İslamiyet’in ilk yıllarındaki “fütüvvet” teşkilatına dayanmaktaydı. Osmanlı esnaf teşkilatının en önemli gelişme aşamalarından olan esnaf gediklerinin doğuşu 17. yüzyılın ortalarından başlamaktadır. Gedik kavramı iktisadi anlamda, Osmanlı Devleti’nde esnafın sanatını icra edebilme yetkisi anlamına gelmekte olup, ayrıca her zanaat kolunun belirli bir sayı ile sınırlandırılması ve bu zanaat için gerekli olan dükkân ile içerisindeki âlet ve edevat anlamına da gelmektedir. Gedik sistemi, 18. yüzyılın sonlarına doğru, esnaf örgütlerinin, gedikleşmeyi, içe kapalı bir tekelleşmeye dönüştürme çabaları nedeniyle devletin güttüğü hedeflerle çatışmaya başlamıştır. Bu nedenle zaman içerisinde bazı düzenlemeler yapılmıştır. 1 Mart 1913’te çıkarılan “Gediklerin İlgası Hakkında Kanun-ı Muvakkat” ile de gedikler kaldırılmıştır.
İstanbul’un su ihtiyacının karşılanmasına hizmet etmiş olan saka gedikleri ise bu tarihten sonra varlıklarını devam ettirmişlerdir. Saka gediklerinin durumlarına dair bazı konular resmi yazışmalara yansımıştır. Bu konulardan bazıları saka gediklerinin ilga edilmesinin uygun olup olmadığı, ilga edilirse gedik bedellerinin ödenip ödenmeyeceği veya hangi kurum tarafından ödeneceğidir. Sonuçta 1916 yılında hazırlanan ek kanun maddesi ile saka gediklerinin de kaldırılmasına karar verilmiştir. Ancak bazı kaynaklar bu ek kanun maddesini içeren layihaya rağmen saka gediklerinin varlıklarını 1950’li yıllara kadar devam ettirdiklerini belirtmektedir. Kanaatimiz hazırlanan ek kanun maddesine dair layihanın kanun niteliği kazanmadığı ya da kazanmışsa da uygulanamadığıdır. Çalışmamızın amacı, saka gediklerine dair bilgiler verdikten sonra bu gediklerin 1913’ten sonraki durumlarına dair tespitlerde bulunmaktır. Çalışmamızın ana kaynağı ise Osmanlı Arşivinden temin ettiğimiz belgelerdir. Bununla birlikte konumuzla ilgili araştırma eserlerinden de faydalanılmıştır
Anahtar Kelimeler: Ahilik, Esnaf, Gedik, Saka, İstanbul.

Anahtar Kelimeler

ahilik, esnaf, gedik, saka, İstanbul

Destekleyen Kurum

-

Proje Numarası

-

Teşekkür

-

Kaynakça

• Babıâli Evrak Odası (BEO.) 4385/328830.
• BOA (Başbakanlık Osmanlı Arşivi)
• Dâhiliye Hukuk Müşavirliği (DH. HMŞ.) 12/15. Dâhiliye İdare (DH. İD.) 87/7. Dahiliye Umur-ı Mahalliyye ve Vilayat Müdürlüğü (DH.UMVM.) 88/73. İrade Meclis-i Mahsus (İ.MMS.) 158/18.
• Maliye Nezareti Emlak-ı Emiriyye Müdüriyeti (ML. EEM.) 971/1.
• Sadaret Divan Kalemi Mukavelenameler (A.DVN. MKL.) 54/24. Şura-yı Devlet (ŞD.) 729/33; 200/30; 471/15; 44/26.
• Çağatay, Neşet. Bir Türk Kurumu Olan Ahilik. Ankara: Türk Tarih Kurumu,1989.
• Çetin, Osman. Selçuklu Müesseseleri ve Anadolu’da İslamiyet’in Yayılışı. İstanbul: Marifet Yayınları, 1981.
• Yeğin, Abdullah. İslami-İlmi-Edebi-Felsefi Yeni Lûgat, İstanbul: Yeni Asya Yayınları, 1973.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Ankara, Aydın Kitabevi,2001.
• Düstur. Tertib-i Sani. 5. Cilt. Dersaadet: Matbaa-ı Âmire,1332.
• Karay, Refik Halit. Üç Nesil Üç Hayat. İstanbul, İnkılâp Yayınevi,2009.
• Köprülü, Fuad. Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu. Ankara,Türk Tarih Kurumu, 1999.
• Osman Nuri. Mecelle-i Umur-ı Belediye 1. Cilt. İstanbul: Matbaa-ı Âmire,1922/1338.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü 3.Cilt. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınları,1993.
• Parlatır, İsmail. Osmanlı Türkçesi Sözlüğü. Ankara: Yargı Yayınevi, 2006.
• Sertoğlu, Midhat. Osmanlı Tarih Lûgatı. İstanbul, Enderun Kitabevi, 1986.
• Sıdkı. Gedikler. Dersaadet: Tanin Matbaası, 1325.
• Toprak, Zafer. Türkiye’de Ekonomi ve Toplum (1908-1950) İttihat-Terakki ve Devletçilik. İstanbul:Türkiye Ekonomik ve Toplumsal Tarih Vakfı Yayını,1995.
• Ünal, Mehmet Ali.Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi. İstanbul: Paradigma Yayıncılık,2012.
• Yurdakul, İlhami. Aziz Şehre Leziz Su Dersaadet (İstanbul) Su Şirketi (1873-1933). İstanbul: Kitabevi Yayınları,2010.
• Andaç, Faruk. “Osmanlı Döneminde Ahilik Teşkilatı”. Erciyes Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 11 (1994), 1-14.
• Mahiroğlulları, Adnan. “Selçuklu/Osmanlı Döneminde Kurumsal Bir Yapı:Ahilik/Gedik Teşkilatı ve Sosyo-Ekonomik İşlevleri”. Sosyal Siyaset ve Konferansları Dergisi 54 (2008), 139-154.
• Kal’a, Ahmet. “Gediklerin Doğuşu ve Gedikli Esnaf”. Türk Dünyası Araştırmaları Dergisi 67/Ağustos (1990), 181-187.
• İnan, Ahmet. “19. Asırda İstanbul’daki Saka Gedikleri ve Bazı Temel Kavramlar”. Türk Dünyası Tarih Dergisi 96 (1994), 33-37.
• Kılıç, Abdurrahman. “Padişah Gelmez Yangın Sönmez”. Yangın ve Güvenlik Dergisi 161(2013), 8-9.
• Demirel, Ömer. “XIX. Yüzyıl Osmanlı Şehir Ekonomisi (Sivas Örneği)”. Osmanlı 3 (1999), 504-521.
• Urfalıoğlu, Nur. “İstanbul’un Çeşme ve Sebilleri”. Antik Çağdan XIX. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi 8(2015), 468-481.
• Özgül, M.Kayahan. “Mizah Periyodiklerinde İstanbul”. Antik Çağdan XIX. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi 7(2015), 189-195.
• Tural, Erkan. “Gedik Uygulamasının Kaldırılması (1 Mart 1913)”. Çağdaş Yerel Yönetimler 12/2 (2003), 75-81.
• Kuzucu, Kemalettin. “İstanbul İtfaiyesi”. Antik Çağdan XIX. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi 4(2015), 399-409.
• Koyuncu, Nuran. “Osmanlı Devleti’nde Esnaf Gediklerinin Hukuki Esasları, Gelişimi ve İlgası”. Selçuk Üniversitesi Hukuk Fakültesi Dergisi 26/2 (2018), 47-76.
• Kalyoncu, Hülya. “Resim Sanatına Yansıyan İstanbul Sokak Satıcılarının Osmanlı-Türk Sosyal Yaşamındaki Yeri ve Önemi”. Artuklu Sanat ve Beşeri Bilimler Dergisi 6 (2021), 358-390.
• Akgündüz, Ahmet. “Gedik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 13/541-543. İstanbul:TDV Yayınları, 1996.
• Göktaş, Uğur. “Sakalar”. Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi. 6/420.İstanbul:Kültür Bakanlığı- Tarih Vakfı,1994.
• Günay, Hacı Mehmet. “Vakıf”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 42/475-479. İstanbul:TDV Yayınları, 2012.
• Kazıcı, Ziya. “Ahîlik”.Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/540-542. İstanbul:TDV Yayınları, 1988.
• Ceylan, Okan. “İstanbul Esnaf Cemiyeti”. Atatürk Ansiklopedisi. Erişim 28/09/2022. https://ataturkansiklopedisi.gov.tr/bilgi/istanbul-esnaf-cemiyeti/?pdf=3572
• İstanbul Büyükşehir Belediyesi Atatürk Kitaplığı Sayısal Arşiv ve e-Kaynaklar, Demirbaş No: Bel_Mtf_071060, Erişim 28.09.2022, https://ataturkkitapligi.ibb.gov.tr/yordambt/yordam.php?sayfaOturumAc
• Kal’a, Ahmet. II. Mahmut Döneminde Sanayinin İktisadi ve Sosyal Organizasyonu ve Bu Organizasyonda Tanzimata Doğru Yapı Değişmeleri (1808-1839). İstanbul: İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1988.