FÜTÜVVETİN TEŞKİLATLANMASINDA ŞİHÂBEDDİN ÖMER ES-SÜHREVERDÎ’NİN KATKILARI

Yıl 2022, Sayı: 104, 187 - 195, 03.12.2022

Adem Çatak Ahmet Vural

Öz

Arapça fetâ "فتى" kelimesinden türetilmiş ve "feda etmek, cömertlik, cesaret, gençlik, yiğitlik, mertlik, erlik, kardeşlik" gibi anlamlar ihtiva eden fütüvvet en genel anlamda bir Müslümanın edinmesi gereken ahlâkî erdemlerin bir özetidir. Fütüvvet, kendi nefsinin değil din kardeşinin menfaatini öncelemeyi, insanların derdiyle dertlenmeyi, beklentisiz ve karşılıksız iyilik ve ikramda bulunmayı, başkalarını kendinden daha önemli, değerli ve saygın görmeyi gerektirir. Kökenini İslam öncesine kadar götürmek mümkün olmakla birlikte fütüvvet İslami dönemde dini bir içerik kazanmış, benzer ahlâkî öğretileri benimsemeleri sûfîlerin de fütüvveti sahiplenmesini sağlamıştır. Tasavvuf ehli İslam dışı tezahürlerinden soyutlayarak fütüvveti tamamen dini bir kılıfa büründürmüştür. Tarihi süreçte fütüvvet teşkilatının resmi bir hüviyet kazanması ise Abbasî halifesi Nâsır li-Dînillâh dönemine rastlamaktadır. Fütüvvet birliklerini büyük bir güç olarak gören Halife, bu teşkilat aracılığıyla devletin siyasi ve sosyal açıdan otoritesini tekrar sağlamayı hedeflemiştir. Bu minvalde merkezi idareden yoksun ve zaman zaman isyan hareketlerine kalkışan fütüvvet gruplarını bir araya getirerek fütüvvetin bir teşkilat ve devletin resmi bir kurumu hâline dönüşmesini sağlamıştır. Halife Nâsır’a pek çok yönden danışmanlık yapan Şihâbüddin Ömer es-Sühreverdî’nin fütüvvetin teşkilatlanmasındaki katkısı müsellemdir. Sühreverdî, Halife Nâsır nezdindeki itibarı dolayısıyla fütüvvetin kurumsal bir boyut kazanması adına gerçekleştirilen faaliyetlerde elçilik vazifesi görmüştür. Ayrıca fütüvvetin temel prensiplerini açıkladığı ve teorik bir zemin inşa etmeye çalıştığı Risâletü’l-fütüvve adlı eser İslam coğrafyasında fütüvvete dair telif edilen ilk nizamnâme hükmünde değerlendirilmektedir. Bu çalışma, dönemin siyasî, dinî ve sosyo-kültürel arka planı doğrultusunda ahîliğin temelini oluşturan fütüvvet yapısını ele almayı amaçlamaktadır. Bu kapsamda fütüvvetin kurumsallaşması sürecinde ortaya konan faaliyetler ve Halife Nâsır ile Şihâbüddin Ömer es-Sühreverdî’nin bu süreçteki merkezi yeri tespit edilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Fütüvvet, Ahilik, Halife Nâsır

Kaynakça

• Altıntaş, Ramazan “İtikadî Açıdan İbnü’l-Cevzî’nin Tasavvufa Yaklaşımı”. Tasavvuf: İlmi Akademik Araştırma Dergisi 7 (2001). 117-144.
• Apak, Adem. Ana Hatlarıyla İslam Tarihi 1. İstanbul: Ensar Yayınları, 2009.
• Bayram, Mikail. “Anadolu Ahiliğinin Teşekkülündeki Rolü Açısından Fütüvvet Hareketi ve Tarihi”. Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi 2 (2000). 51-73.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Yayınları, 2009.
• Cevziyye, İbnü’l-Kayyim. Medâricü’s-sâlikîn. çev. Ali Ataç vd. İstanbul: b.y., 1990.
• Çağatay, Neşet. Bir Türk Kurumu Olan Ahîlik. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1974.
• Çatak, Adem. Şihabeddin Sühreverdî Hayatı, Eserleri ve Tasavvufî Anlayışı. Gümüşhane: Gümüşhane Üniversitesi Yayınları, 2012.
• Kuşeyrî, Abdülkerim b. Hevâzin b. Abdülmelik. er-Risâletü’l-Kuşeyriyye. thk. Enes eş-Şerfâvî. Beyrut: Dâru’l-Minhâc, 2017.
• Küçük, Sezai. “Abdullah Ensârî el-Herevî’nin Tasavvufi Fütüvvet Risâlesi: Kitâbü’l-fütüvvet”. Sakarya Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2 (2000). 137-166. Gölpınarlı, Abdülbâki. İslâm ve Türk İllerinde Fütüvvet Teşkilâtı. İstanbul: İstanbul Ticaret Odası Yyaınları, 2011.
• Güner, Umut. “Cahiliye Devrinden Abbasilerin Son Dönemine Kadar Fütüvvet Teşkilatı’nın Gelişimi”. Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 3/10 (2016), 185-201.
• Güzel, Fatih. Nâsır Li-Dinillâh’ın Halifeliği ve Şahsiyeti. Konya: Necmettin Erbakan Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2014.
• Hartmann, Angelika. “Nâsır-Lidînillâh”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 20.09.2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/nasir-lidinillah.
• Hücvîrî, Ali b. Osman. Keşfü’l-mahcûb (Hakikat Bilgisi). çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Dergâh Yayınevi, 4. Baskı, 2014.
• İbn Manzûr Muhammed b. Mükerrem. Lisânü’l-Arab. Beyrut: b.y., 2005.
• Karaduman, Hicret. “Geçimliliği Önceleyen Bir Dindarlık Modeli: Melâmet ve Fütüvvet. İslam ve Yorum 4. Malatya: İnönü Üniversitesi Yayınevi, 2020. 379-402.
• Kayaoğlu, İsmet. “Halife en-Nâsır’ın Fütüvvete Girişi ve Bir Fütüvvet Buyrultusu”, AÜİF Dergisi 25/3-4 (1981). 221-228.
• Kuşeyrî, Abdülkerim. Kuşeyrî Risâlesi. çev. Dilaver Selvi, İstanbul: Semerkand Yayınları, 2014.
• Mason, Herbert. Two Statesman of Medieval Islam: Vizir Ibn Hubayra and Caliph an-Nâsir li Din. Paris: Mouton-The Hague, 1972.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Fütüvvet”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 20.09.2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/futuvvet#2-tarih.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Fütüvvetnâme”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 20.09.2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/futuvvetname.
• Özcan, Abdülkadir. “Ayyar”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 20.09.2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/ayyar.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. Hüseyin. el-Fütüvve. thk. İhsan Sâmirî-Muhammed Kadehât. Amman: Dâru’r-Râzî, 2002.
• Sülemî, Ebû Abdurrahmân Muhammed b. Hüseyin. Tasavvufta Fütüvvet. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1977.
• Şimşek, Selami. Tasavvuf Edebiyatı Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Litera Yayıncılık, 2017.
• Taeschner, Franz. “İslam Ortaçağında Futuvva”, İktisat Fakültesi Mecmuası 15/1-4 (1953-1954). 3-32.
• Uluç, Tahir. Kamer’ul-Huda Şihabeddin Ömer Sühreverdî Hayatı, Eserleri, Tarikatı. İstanbul: İnsan Yayınları, 2004.
• Uludağ, Süleyman. Tasavvuf Terimleri Sözlüğü. İstanbul: Yaylacık Matbaası, 1991.
• Yıldız, Hakkı Dursun. “Abbâsîler”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 20.09.2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/abbasiler#1.
• Yılmaz, Hasan Kâmil. “Sühreverdî, Şehâbeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. Erişim 20.09.2022. https://islamansiklopedisi.org.tr/suhreverdi-sehabeddin