UYGURLARDA GELENEKSEL MESLEKLERİ KONU ALAN ÇAĞATAYCA BİR ESER: KİTÂB-I GARÎBÎ

Yıl 2022, Sayı: 104, 453 - 469, 03.12.2022

Adem Öger

Öz

Türk boyları içinde erken dönemde yerleşik hayata geçerek mimari, resim, minyatür, müzik, geleneksel meslekler gibi alanlarda zengin bir kültürel birikime sahip olan Uygurlar, Türk kültürünün gelişmesinde ve yayılmasında da büyük bir etkiye sahip olmuştur. Sözlü gelenekte şekillenen bu zengin kültürel miras, 15. yüzyıldan itibaren Çağatay Türkçesi ile yazılı olarak da yayılmaya başlamıştır. Bu bağlamda Uygurların kültürel mirasına ilişkin muskacılıktan rüya tabirine, halk inanışlarından müzik anlayışına, geleneksel mesleklerinden tarihî ve dinî şahısların hayatları etrafında oluşan anlatılara kadar kültürel hayatı konu alan hemen her konuda 20. yüzyılın başlarına kadar Çağatay Türkçesiyle eserlerin yazıldığı bilinmektedir. Günümüzde bu eserler, başta Doğu Türkistan olmak üzere Japonya, İsveç, Rusya, Fransa, İngiltere, Almanya gibi dünyanın farklı ülkelerindeki kütüphanelerde yer almaktadır. Kültürel mirası konu alan ve sözlü gelenekten beslenen bu yazılı eserlerin bir kısmının müellifi veya müstensihi bilinmezken bir kısmının ise yazılış tarihi ve müellifi bilinmektedir. Özellikle 19. ve 20. yüzyılda Doğu Türkistan’da yaşayan ve klasik eserler kaleme alan şairlerin büyük bir kısmı Uygurların tarihi ve kültürel mirasına ilişkin konuları işleyen mesnevi ve tezkire türünde eserler kaleme almışlardır. Bu tarzda eser veren isimlerden biri de Turdi Nâzım Garîbî’dir.
Uygur divan şairi Garîbî’nin 1841 yılında kaleme aldığı ve geleneksel meslekleri konu alan eseri, Çağatay Türkçesiyle ve mesnevi nazım biçimiyle yazılmış olup Kitâb-ı Garîbî adını taşımaktadır. Eser, mukaddime, 32 bölüm ve 978 beyitten oluşmaktadır. Dönemin Kaşgar hakimi Zuhûriddîn Beg’in isteği üzerine yazılan eserde, Uygurlar arasında yaygın olarak icra edilen çiftçilik, demircilik, kerpiç ustalığı, kuyumculuk, marangozluk, kumaş dokumacılığı, tüccarlık, fırıncılık, kazancılık, miskerçilik, kürkçülük, tamçılık (yapı ustalığı), kilimcilik, ayakkabıcılık, kumaş boyacılığı, boyacılık, sarraclık, dokumacılık, değirmencilik, yağcılık, kasaplık, bakkallık, ipek dokumacılığı (ebrişimkârlık), çömlekçilik, sırcılık, hasırcılık, keçecilik, sabunculuk, berberlik ve dericilik gibi geleneksel meslekler ve bunların özellikleri hakkında bilgi verilmiştir. Eserin bazı bölümlerinde meslek erbaplarının münazaraları yer almaktadır. Toplamda 35 meslek hakkında bilgiye yer verilen eser, geleneksel mesleklerin Uygurların sosyo-kültürel ve ekonomik hayatındaki yerini ortaya koyması bakımından önemlidir. Eserde şair meslekleri anlatırken adalet, doğruluk, sadakat, bilgi, dürüstlük, yardımlaşma, paylaşma, haram ve helal gibi meslek ahlakına ve kurallarına vurgu yapar. Ayrıca mesleki hüner ve meziyetin toplumsal yaşamın sürdürülmesi ve kültürel hayatın devamlılığındaki etkisi ile helal kazancın önemi eserde sıklıkla belirtilen hususlardandır. Son dönem Çağatay Türkçesiyle yazılan eserin günümüzde iki nüshası mevcuttur. Birincisi Şincang Üniversitesi Klasik Eserler Arşivi’nde korunmakta olup nüsha 1870’li yıllarda Kaşgar’da istinsah edilmiştir. Bu nüsha 1985 yılında Uygur Türkçesiyle Bulak dergisinde yayımlanmıştır. İkinci nüsha ise 1902 yılında istinsah edilmiş olup nerede saklandığı konusunda bilgi yoktur, ancak nüshaları karşılaştıran Ğeyretcan Osman, birinci nüshanın daha uzun olduğunu belirtir.
Makalede, Uygurlar arasında geleneksel mesleklerin oluşma ve gelişme süreci, meslekleri konu alan eserler, günümüze kadar varlığını sürdürülebilen meslekler ve Kitâb-ı Garîbî’de yer verilen geleneksel meslekler tanıtılıp değerlendirilecektir.

Anahtar Kelimeler

Uygurlar, Geleneksel Meslek, Çağatay Türkçesi, Mesnevi, Fütüvvetname

Kaynakça

• Alyılmaz, Semra. Risâle-i Mûze-dûzluk. Ankara: Elik Yayınları, 2011.
• Çakmak, Serkan. Jarring Koleksiyonundan Uygurca Meslek Risaleleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2016.
• Ehmidi, İmincan. Uyğur Edebiyati Tarihidiki Namayendiler. Ürümçi: Şincang Halk Neşriyati, 1996.
• Eker, Ümit-Zal, Ünal. “Risale-i Temürçilik”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 4 (2014), 11-23.
• Gül, Bülent. Eski Türk Tarım Terimleri. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2004. İslami, Abdureşit. “Kitâb-ı Ğarip”. Bulak 16 (1985), 325-373.
• İzgi, Özkan. Çin Elçisi Wang Yen-Te’nin Uygur Seyahatnamesi. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1989.
• Kuzgun, Yıldız. Meslek Rehberliği ve Danışmanlığına Giriş. Ankara: Nobel Yayın Dağıtım, 2003.
• Lükçüni, Nesrulla Mehsum-Veli, Kurban. Kedimki Uyğur Hüner-Kesip Risaleleri (1). Kaşgar: Kaşgar Uyğur Neşriyati, 1988.
• Muginov, A. M. Opisaniye Uygurskih Rukepisey İnsituta Narodov Azii. Moskova: İzdatel’stvo Vostoçnoy Literaturı, 1962.
• Muhetaer, Mukaidaisi. Kashi Min Jian Shou Gong Yi Pin De Bao Hu Yu kai Fa-yi Hua Zhan Wei Li. Urumçi: Şincañ Üniversitesi, 2017.
• Osman, Ğayretcan. Uyğurlarnin Kedimki Edebiyati 2. Ürümçi: Şincan Maarip Neşriyati, 2005.  
• Osman, Ğeyretcan. Uyğur Kilassik Edebiyat Tarihi. Ürümçi: Şincang Üniversiteti Neşriyati, 2011.
• Öger, Adem-Abdureşit Kâşgari, Nuriman. “Uygurlarda Risalecilik Geleneği ve Rengrizlik Risalesi”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi 41 (2016), 151-183. 
• Öger, Adem vd. (ed.). Risāle-i Aşfezlik (Aşçılık Risalesi). Yay. Haz. Kadri H. Yılmaz- Ahmet Turan Türk- Zulhayat Ötkür. Ankara: Gazi Kitabevi, 2016.
• Öger, Adem vd. (ed.). Risāle-i Dehkānçılık (Çiftçilik Risalesi). Yay. Haz. Ahmet Turan Türk- Ekber Enveri- Zulhayat Ötkür- Kamile Serbest. Ankara: Gazi Kitabevi, 2017.
• Öger, Adem vd. (ed.). Risāle-i Harrātlık (Ağaççılık Risalesi). Yay. Haz. Ahmet Turan Türk- Ekber Enveri- Kamile Serbest- Zulhayat Ötkür Ankara: Gazi Kitabevi, 2016.
• Öger, Adem vd. (ed.). Risāle-i Kassāblık (Kasaplık Risalesi). Yay. Haz. Recep Tek- Ahmet Turan Türk- Ekber Enveri-Zulhayat Ötkür-Hüseyin Karakaya. Ankara: Gazi Kitabevi, 2016. 
• Öger, Adem vd. (ed.). Risāle-i Nemed-māllık (Keçecilik Risalesi). Yay. Haz. Hüseyin Karakaya- Ahmet Turan Türk- Ekber Enveri- Zulhayat Ötkür. Ankara: Gazi Kitabevi, 2016.
• Öger, Adem vd. (ed.). Risāle-i Tegürdmençilik (Değirmencilik Risalesi). Yay. Haz. Recep Tek-Ahmet Turan Türk-Ekber Enveri-Zulhayat Ötkür. Ankara: Gazi Kitabevi, 2016. 
• Polo, Marco. Dünyanın Hikaye Edilişi Harikalar Kitabı 1. çev. Işık Ergüden. İstanbul: İthaki Yayınları, 2003.
• Rozibaki, Abdusemet. “İdikut Hanlikiniñ Kol Hünervençilik İgiliki Toğrisida”. Turpan 3 (2004), 71-74.
• Sugawara, Jun. “Uygurların Hüner-Kesip Risaleleleri”. çev. Ömercan Nuri. Miras 1 (2004), 1-7.
• Tek, Recep. “Din-Meslek İlişkisi Bağlamında Geleneksel Meslekler Üzerine Bir Değerlendirme”, IV. Kazan Uluslararası Halk Kültürü Sempozyumu Bildiriler, 2016, 888-897.
• Utuk, İmincan Ehmedi vd. Uyğur Edebiyatı Tarihi. 3. Cilt. Beicing: Milletler Neşriyati, 2006. 
• Yatsenko, Sergey A. “Çin Sanatında Erken Dönem Türk Erkeğinin Giyim-Kuşamı”. çev. Hicran Karataş. Karadeniz 11 (2011), 112-141.
• Yolcu, Mehmet Ali. “Nevşehir’de Yaşayan Geleneksel Mesleklerin Değişim ve Dönüşümü”. Turkish Studies 9/2 (2014), 1719-1738.