ALTIN ORDA DEVLETİ’NİN İSLAMLAŞMASINDA YESEVÎYYE VE KÜBREVÎYYE TARİKATLARININ ROLÜ

Yıl 2023, Sayı: 105, 301 - 312, 29.03.2023

Tungysh Abylov

Öz

Altın Orda Devleti, Cengiz Han’ın torunu Batu Han tarafından 1241 yılında kurulmuştur. Sınırları batıda Dinyester Nehri’nden doğuda İrtiş Nehri’ne kadar uzanan bu devletin geniş coğrafyasında her türlü ırk ve din mensupları yaşamıştır. 13. Yüzyılın ortalarından itibaren tasavvufi zümreler etkin irşad ve tebliğ faaliyetini başlatmış ve 14. Yüzyılın ortalarında Altın Orda Devleti’nde yönetici sınıfı dahil halkın çoğunluğu İslamiyet’i kabul etmiştir. Bu süreçte özellikle Ahmed Yesevî’nin öğretileri ile oluşan Yesevîyye tarikatı ile Necmeddin-i Kübra’nın kurduğu Kübrevîyye tarikatı çok büyük rol oynamıştır. Harezm’den Kırım’a kadar uzanan coğrafyada bu iki tarikatın dervişleri İslam kültürünü yaymışlardır. Yesevî ve Kübrevî Sufîleri Altın Orda’nın farklı dini ve etnik toplulukları arasında tebliğ çalışması yapmışlar, yönetimin desteğinden istifade ederek hankâh, zaviye ve medrese gibi kurumlarda yaygın eğitim faaliyetleri yürütmüşler hatta bazıları İslam’ı mudafaa etmek amacıyla savaşlara katılmışlardır. Araştırmada Altın Orda’da hangi tarikatın hangi dönemlerde aktif faaliyet gösterdiği, Sufi şeyhlerin İslamlaşma sürecine katkıları, onların devletin idari sistemindeki yeri ve manevi mirası ele alınacaktır.

Anahtar Kelimeler

Altın Orda Devleti, Yesevîyye, Kübrevîyye, Tasavvuf, Tarikatlar, İslamlaşma

Kaynakça

• Abylov, Tungysh. Altın Orda’da Dini Hayat ve Hanların Din Politikası. Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2021.
• Algar, Hamid. “Kübreviyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 32/500-506. İstanbul: TDV Yayınları, 2006.
• Aynî, Bedreddin. İkdü’l-cümân fî târîhi ehli’z-zamân (‘Asru Selatini’l-Memalik), thk. Muhammed Muhammed Emin. 1. Cilt. Kahire: Daru’l-Kütüp ve Vesaîku’l-Kavmiye, 2010.
• Bartold, Vasiliy. Soçinenya, Rabotı Po İstorii i Flologii Turkskih i Mongolskih Narodov, 5. Cilt. Moskova: Nauka, 1968.
• Beliç, İgor. “Vsemirnaya skazka” v folklore sibirskih tatar (opıt istoriko-etnografiçeskogo analiza)”. Etnografo-arheologiçeskie kompleksı. Problemı kulturı i sotsiuma, Ed. M.A. Korusenko. 8/63–96. Omsk: Nauka, 2004.
• DeWeese, Devin. “Baba Kamal Jandi and the Kubravi Tradition among the Turks of Central Asia”, Der Islam, 71 (1), 1994a, 58-94.
• DeWeese, Devin. Islamization and Native religion in the Golden Horde. Baba Tükles and Conversion to Islam in Historical and Epic Tradition, Pensylvania: Pensylvania State University Press, University Park, 1994b.
• Ebu’l-Hayr Rûmî. Saltık-nâme, Haz. Necati Demir, Dursun Erdem. İstanbul: Alioğlu Yayınevi, 2013.
• Evliya Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi. haz. S. A. Kahraman, Y. Dağlı. 2. Kitap. 1. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1999.
• Evliyâ Çelebi. Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi: Viyana, Eflak-Boğdan, Bükreş, Ukrayna, Kırım, Bahçesaray, Çerkezistan, Dağıstan, Kalmukistan, Saray, Moskova, 7. Kitap. haz. Seyit Ali Kahraman. 2. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2011.
• Gökbulut, Süleyman. Necmeddîn-i Kübrâ. İstanbul: İnsan Yayınları, 2010.
• Guillelmus Ade (William of Adam). Tractatus quomodo Sarraceni sunt expugnandi (How to Defeat the Saracens). Ed. And trans. Giles Constable, Ranabir Chakravarti, Olivia Remie Constable, Tia Kolbaba, Janet M. Martin. Washington DC: Dumbarton Oaks Research Library and Collection, 2012.
• İbn Battuta. Rihletü İbn Battuta (Tuhfatü’n-Nüzzar fi Garaibi’l-Emsar ve’l-Acaibi’l-Esfar), thk. Muhammed Abdülmünim el-Uryan. Beyrut: Daru’l-İhyai’l-Ulum, 1987.
• İbn Haldun, Abdürrahman. Tarihu İbn Haldun. 5. Cilt. Beyrut: Darü’l-Kutübü’l-İlmiye, 2000.
• İbn Kesir, İsmail b. Ömer. el-Bidâye ve’n-nihâye. 14. Cilt. Beyrut: Mektebtü’l-Maarif, 1988.
• İvanov, A.A. “Nadpisi iz Yeski-yurta”. Severnoe Priçernomore i Povolje vo vzaimootnoşeniyah Vostoka i Zapada v XII-XIV vekah, Ed. German Fedorov-Davıdov. Rostov-na-Donu, 1989. 24-31.
• Kalkaşendî, Ebu’l-Abbas Şihabüddin Ahmed b. Ali, Kitabu subhu’l-aʿşâ, 4. Cilt. Kahire: el-Emiriyye, 1914.
• Kardaş, Sedat. Ali Nihanî’nin Manzum Hacı Bektaş-ı Veli Velayetnamesi (İnceleme-Metin-Sadeleştirme-Dizin). Ankara: Grafiker Yayınları, 2018.
• Karşî, Cemal. El-Mülkahat bi’s-Surah (İstoriya Kazahstana v persidskih istoçnikah), trc. Vohidova, Aminova. 1. Cilt. Almatı: Dayk-press, 2005.
• Kırımî, Abdülgaffar. Ümdetü’t-Tevarih, İstanbul: Matba’a-i ‘amire, Hicri 1343.
• Kramarovskiy, Mark. “Pogrebenie beklyaribeka Mamaya (?): arheologiçeskie nablyudeniya i istoriçeskiy kontekst”, Ermitajnıe çteniya pamyati B.B. Piotrovskogo, Sankt-Petersburg, 1996. 38–41.
• Mercanî, Şihabüddin. Kitâbu Müstefâdü'l-ahbâr fî Ahvâl-i Kazan ve Bulgar. 1. Cilt. Kazan, 1897.
• Mirzo Uluğbek. Turt Ulus Tarihi, çev. B. Ahmedov, N. Norkulov, M. Hasanî. Taşkent: Çulpon Neşriyati, 1994.
• Netanzî, Muinüddin. Müntehabü’t-Tevârih-i Muinî, nşr. J. Aubin. Tahran: Heydarî, H. 1336.
• Nüveyrî, Şihabüddin Ahmed b. Abdülvehhab. Nihayetü’l-ereb fî fununi’l-Edeb, thk. Dr. Necib Mustafa Fevvaz, Dr. Hikmet Keşli Fevvaz. 27. Cilt. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 2004.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Sarı Saltık Popüler İslâm’ın Balkanlar’daki Destanî Öncüsü (XIII. Yüzyıl). Ankara: TTK Basımevi, 2002.
• Ömerî, Ahmed b. Yahya. Mesâlikü’l-Ebsâr fi Memâlikü’l-emsâr, thk. Kamil Selman el-Caburî. 3. Cilt. Beyrut: Darü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1971.
• Öngören, Reşat. “Sa‘deddîn-i Hammûye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 35/389-391. İstanbul: TDV Yayınları, 1991.
• Seleznev, Yuri. Elita Zolotoy Ordı: nauçno-spravoçnoe izdanie. Kazan: Fen, 2009.
• The Shajarat ul-Atrak, or Genealogical tree of the Turks and Tatars, Trans. Col Miles. London, 1838.
• Trimingham, J. Spenser. The Sufi orders in Islam. Oxford: Clarendon Press, 1971.
• Uludağ, Süleyman. “Bâharzî, Seyfeddin”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 4/474-475. İstanbul: TDV Yayınları, 2008.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemseddin Muhammed b. Ahmed b. Osman. Tarihü’l-İslam ve vefeyâtü’l-meşâhîr ve’l-aʿlâm, thk. Dr. Ömer Abdüsselam Tedmurî. 49. Cilt. Beyrut: Darü’l-Kitabi’l-Arabi,1999.
• Zehebî, Ebû Abdullah Şemsüddîn Muhammed b. Ahmed b. Osman. Siyeru a‘lâmi’n-nübelâ, haz. Şu‘ayb el-Arnaût. 23. Cilt. Beyrut: Müessesetü’r-Risâle, 1985.