AHÎ TEŞKİLATININ STANDARDİZASYON ANLAYIŞININ İSLÂM HUKUKU AÇISINDAN DEĞERLENDİRİLMESİ

Yıl 2023, Sayı: 105, 215 - 231, 29.03.2023

Cemil Liv

Öz

Ahîlik XIII. Yüzyılda Anadolu’da kurulan, sosyal, kültürel ve siyasi alanlardaki faaliyetlerinin yanı sıra özellikle ticari sahada geliştirdikleri sistem ile ülkenin ekonomik kalkınması, piyasa istikrarı ve pazar güvenliğine katkı sunan bir teşkilattır. Geliştirdiği prensiplerle iktisâdi ahlakı ticari faaliyetlerin temel düsturu haline getirmeyi başarmış, devlet, millet, fert, toplum, üretici ve tüketici arasında çatışmadan uzak uzlaşmacı bir yapının oluşmasını sağlamıştır. Ahî teşkilatının iktisâdi sahada sunduğu en önemli katkı hiç şüphesiz standardizasyondur. Çalışmada ahî teşkilatının iktisâdi ahlakla yoğurarak geliştirdiği standardizasyon anlayışının iki temel öğesi olan kalite ve fiyat standartlarının fıkhî referansları değerlendirildi. Özellikle ürünlerin, üretiminden piyasaya arzına kadarki süreçte belirledikleri kalite, fiyat ve pazarlama standartları XIII yüzyıldan itibaren iktisâdi gelişmeye büyük etki göstermiştir. Ürünlerin belirli kalite ve standartlarda, belirli teknikler kullanılarak üretilmesi temel prensip olarak benimsenmiştir. Müşteriye hileli, kusurlu ve taklit ürünlerin satılması ile ölçü ve tartıda hile yapılması yasaklanmıştır. Ahî teşkilatının piyasa istikrarı ve pazar güvenliğini gaye edinen standardizasyon anlayışının temel referanslarını İslâm hukukunun ekonomi ve ticari ilkeleri oluşturmaktadır. İslâm hukukunun sosyo ekonomik adalet, arz talep dengesi, üretim verimliliği, ihtiyaç odaklı tüketim anlayışı gibi konularda getirdiği temel ilkelerin gayelerinin başında piyasa istikrarı ve pazar güvenliğini sağlamak gelmektedir. Kalite standartları, pazar düzeni, hile ve aldatmalara karşı tedbirler, piyasa istikrarı, ürün temininde istikrar ve denetim faaliyetleri İslâm hukukunda da önem arz etmektedir. Ahî teşkilatı ürünlerde belirli bir kalite standartının varlığını zorunlu kıldığı gibi ürünlerin piyasaya arz fiyatlarına da müdahalede bulunarak ürün fiyat standartları belirlemiştir. İslâm hukukunda ise devlet, iktisâdi ilişkilere, piyasa sistemine doğrudan müdahale etmemekle birlikte piyasa işleyişinin hukuk sisteminin öngördüğü temel ilkelere göre gerçekleştirilmesi için denetleyici ve aksaklıkları giderici bir fonksiyon icra etmektedir. Bütün tedbirlere rağmen piyasa istikrarı bozulursa müdahaleye müsaade edilmiştir. Nitekim ilk dönemlerden itibaren ekonomik istikrarın bozulduğu hemen hemen her dönemde devletin piyasaya müdahale ettiği görülmektedir. Bu nedenle ahî teşkilatının iktisat ilkelerinin önemli bir argümanı olan müdahaleci ekonomi anlayışının İslâm’ın ilk dönemlerinden itibaren takip edilen fiyat politikasıyla paralellik arz ettiği ifade edilebilir.

Anahtar Kelimeler

İslâm Hukuku, Ahîlik, Standart, Fiyat, Kalite.

Kaynakça

• Abdurrezzâk es-San’ânî. el-Musannef. 10 Cilt. Beyrut: Mektebetü’l-İslâmi, 1403/1982.
• Alkış, Alpaslan. “İslâm Hukuku Açısından Tüketicinin Korunması”. Kahramanmaraş Sütçü İmam Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 16/1 (2019), 73-138.
• Anadol, Cemal. Türk-İslâm Medeniyetinde Ahilik Kültürü ve Fütüvvetnâmeler. Ankara: Kültür Bakanlığı Halk Kültürünü Araştırma Dairesi Yayınları, 1991.
• Apaydın, Yunus. “Muhayyerlik”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/25-30. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Aydın, Nevzat. “Ahîlikte İş ve Ticaret Ahlakının Hz. Peygamber’in Sünnetindeki Temel Referansları”. Bülent Ecevit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 2/1 (2015), 84-104.
• Aynî, Bedrüddîn Mahmûd b. Ahmed. el-Binâye. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1401/1981.
• Bâcî, Ebû’l-Velîd Süleymân b. Halef b. Sa‘d et-Tücîbî el-. el-Müntekâ. 7 Cilt. Mısır: Matbaatu’s-Saadet, 1332/1914.
• Bayer, Rıdvan. “İslam Borçlar Hukukunda Muhayyerlikller ve Çeşitleri”. Hikmet Yurdu 4/7 (2011), 177-197.
• Beyhakî, Ebû Bekr Ahmed b. el-Hüseyn b. Alî. Şüabü’l-İmân. 14 Cilt. Riyad: Mektebetü’r-Rüşd, 1423/2002.
• Buhârî, Ebû Abdillah Muhammed b. İsmâil. el-Câmi’u’s-sahih. 6 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Chapra, M. Umer. Adil Bir Para Sistemine Doğru. çev. Ömer Faruk Tekdoğan. İstanbul: İktisat Yayınları, 2019.
• Çağatay, Neşet. Bir Türk Kurumu Olan Ahîlik. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1974.
• Çetintaş, Recep. “Ticârette Helâl Kazancın Temel Esasları”. Helâl Kazanç. ed. Hasan Meydan vd. 33-41. Zonguldak: Bülent Ecevit Üniversitesi Yayınları, 2016.
• Ebû Dâvûd, Süleyman b. Es’as es-Sicistânî. es-Sünen. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Erbaşı, Ali. “Ahi Teşkilatında Yönetim Fonksiyonlarıyla İlgili Uygulamalar”. Turkish Studies 7/2 (2012), 1321-1331.
• Erdem, Ekrem. Ahilik: Ahlakla Kalitenin Buluştuğu Bir Esnaf Teşkilatlandırma Modeli. Ankara: Detay Yayıncılık, 2008.
• Erdem, Ekrem. “İslam İktisat Düşüncesinde ve Ahilik Geleneğinde Piyasa ve Devlet Odaklı Politikalar Üzerine Bir İnceleme”. İslam Ekonomisi ve Finansı Dergisi 6/2 (2020), 184-210.
• Güler, Mehmet Nuri. “Fıkhın Belirlediği İktisâdî Yaşamı Ahîlik Teşkilatının Topluma Yerleştirmesini Günümüz Toplumu İçin Yeniden Kıymetlendirme”. Dokuz Eylül Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 739-767.
• Gündüz, Ali Yılmaz vd. “Ahilik Teşkilatında ve Günümüzde Tüketicilerin Korunmasına Yönelik Çalışmalar Üzerine Bir değerlendirme”. Afyon Kocatepe Üniversitesi İktisadi ve İdari Bilimler Fakültesi Dergisi 14/2 (2012), 37-54.
• Gürel, Rahşan. Razavî’nin Fütüvvet-nâmesi. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 1992.
• İbn Kayyim el-Cevziyye, Ebû Abdillah Şemsüddîn Muhammed b. Ebi Bekr. Turuku’l-hukmiyye fi’s-siyaseti’ş-şeriyye. Kahire: Mektebetü Dâru’l-Beyân, ts.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed. el-Kâfi. 4 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kutubi’l-İlmiyye, 1414/1993.
• İbn Kudâme, Ebû Muhammed Muvaffakuddîn Abdullâh b. Ahmed b. Muhammed. el-Mugnî. 10 Cilt. Kahire: Mektebetu İbn Teymiyye, ts.
• İbn Mâce, Ebû Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvînî. es-Sünen. 2 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• İbn Müflih, Ebû İshâk İbrâhîm b. Muhammed b. ʿAbdillah er-Râmînî Burhânüddîn ed-Dımeşkî. el-Mübdiʿ fî Şerhi’l-Mukniʿ. 8 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ʿİlmiyye, 1418/1997.
• İbn Rüşd, Ebü’l-Velîd Muhammed b. Ahmed b. Muhammed. Bidâyetü’l-müctehid ve nihâyetü’l-muktesid. 4 Cilt. Kahire: Dâru’l-Hadis, 1425/2004.
• İbn Teymiyye, Takiyyuddîn Ebû’l-ʿAbbâs Aḥmed b. ʿAbdulḥalîm. el-Hisbe fi’l-İslam. Beyrut: Daru’l-Kütübi’l-İlmiyye, ts.
• Kallek, Cengiz. Asr-ı Saadette Yönetim - Piyasa İlişkisi. İstanbul: İz Yayıncılık, 1997.
• Kallek, Cengiz. “Hisbe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 18/133-143. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1998.
• Kallek, Cengiz. “Narh Konusuna Yeniden Bakış”. İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi 7 (2006), 257-276.
• Karabay, Macit. “İç ve Dış Rekabet Açısından Kalite ve Standartların Önemi - Sorunlarımız”. Kalite ve Standartların Esnaf - Sanatkar Açısından Önemi. 1-11. Ankara: Tes-Ar Yayınları, 1998.
• Karagül, Mehmet. “Türk İslam Medeniyetinde Ahiliğin İktisadi Hayat ve Devletin Oluşumundaki Rolü”. Erişim 04 Haziran 2022. https://tasam.org/Files/Icerik/File/Pages_from_DTF5kit_pdf_7cb0e0b8-4b17-4b79-a504-008aa3c538b3.pdf
• Karaman, Hayreddin vd. Kur’an Yolu Meal ve Tefsiri. 5 Cilt. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 2006.
• Karaman, Hayreddin. Mukayeseli İslâm Hukuku. 3 Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2006.
• Kâsânî, Ebû Bekr Alaeddin Ebû Bekr b. Mes’ud b. Ahmed. Bedâiu’s-sanâi’ fî tertîbi’ş-şerâi’. 7 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-ilmiyye, 1406/1985.
• Kavakçı, Yusuf Ziya. Hisbe Teşkilatı. Ankara: Baylan Matbaası, 1975.
• Koşum, Adnan. “Ahi Ticaret Hukuku ve Ahlâkının Fıkhî Temelleri”. II. Uluslararası Ahilik Sempozyumu. 363-384. Kırşehir: Ahi Evran Üniversitesi Ahilik Kültürünü Araştırma ve Uygulama Merkezi, 2012.
• Köksal, Mustafa. Ahilik Kültürünün Dünü ve Bugünü. Ankara: Melis Matbaacılık, 2005.
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Osmanlı Esnafında Oto-Kontrol Müessesesi”. Ahilik ve Esnaf. 55-76. İstanbul: İstanbul Esnaf ve Sanatkârlar Dernekleri Birliği Yayınları, 1986.
• Liv, Cemil. “İslâm’ın İlk Dönemlerinde Piyasa İstikrarını Temin İçin Alınan Tedbirler”. Hitit Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 18/36 (2019), 363-398.
• Mâlik, Ebû Abdillâh Mâlik b. Enes b. Muvattâ. 8 Cilt. Ebu Dabi: Müessesetü Zâyid b. Sultan, 1425/2004.
• Mâverdî, Ebü’l-Hasen Alî b. Muhammed b. Habîb el-Basrî. el-Hâvi’l-kebîr. 19 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1419/1998.
• Mevsılî, Abdullah b. Mahmud. el-İhtiyâr li ta’lîli’l-Muhtâr. 4 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1416/1995.
• Müslim, Ebû’l-Hüseynel-Kuşeyrî. el-Câmi’u’s-sahîh. 3 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Nasır, Niray. “Anadolu Ahiliği’nin Sosyo-Ekonomik Yönleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 24 (2002), 7-15.
• Necib el-Muti’î, Muhammed. Tekmiletü’l-Mecmû’ (el-Mecmû’ içerisinde). Beyrut: Daru’l-Fikr, ts.
• Nesâî, Ebû Abdirrahman b. Şuayb. es-Sünen. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1981.
• Nevevî, Ebû Zekeriya Muhyiddin b. Seref. el-Mecmû’ şerhu’l-Mühezzeb. 10 Cilt. Beyrut: Dâru’l-Fikr, ts.
• Nevevî, Ebû Zekeriyyâ Yaḥyâ b. Şeref. Ravdatu’t-tâlibîn ve ʿumdetu’l-muttakīn. 12 Cilt. Beyrut: el-Mektebetü’l-İslâmî, 1412/1991.
• Özdemir, Recep. “Tarihte Tüketici Haklarına Yönelik Yapılan İlk Kanun: ‘Kanunnâme-i İhtisab-ı Bursa’”. Mecmua 2 (2017), 1-16.
• Özen, Şükrü. “Musarrât”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/240-241. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Öztürk, Nurettin. “Ahilik Teşkilatı ve Günümüz Ekonomisi, Çalışma Hayatı ve İş Ahlakı Açısından Değerlendirilmesi”. Dumlupınar Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi 7 (2002), 1-12.
• Parlak, Sıdıka. Toplam Kalite Yönetimi ve Kalite Yönetim Sistemi Standartları. Bursa: Ekin Yayınları, 2020.
• Şahin, Hasan. Akidlerde Muhayyerlik Teorisi. Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Doktora Tezi, 2016.
• Şirbînî, Şemseddin Hatib Muhammed b. Ahmed. Mugni’l-muhtac ila ma’rifeti meâni’l-Minhâc. 6 Cilt. Beyrut: Dârü’l-Kütübi’l-İlmiyye, 1415/1994.
• Tabakoğlu, Ahmet. İslâm İktisâdına Giriş. İstanbul: Dergah Yayınları, 2008.
• Tabakoğlu, Ahmet. “Osmanlı Ekonomisinde Fiyat Denetimi”. İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası 43 (1987), 111-150.
• Taberânî, Ebü’l-Kâsım Müsnidü’d-dünyâ Süleymân b. Ahmed b. Eyyûb. el-Muʿcemü’l-evsat. 10 Cilt. Kahire: Dâru’l-Harameyn, ts.
• Tekin, Mustafa. “Bir Sosyal Kontrol Aracı Ahîlik ve Toplumsal Dinamikleri”. Selçuk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 21 (2006), 219-235.
• Tirmizî, Ebû Îsâ Muhammed b. Îsâ b. Sevre. el-Câmi’u’s-sahîh. 5 Cilt. İstanbul: Çağrı Yayınları, 1992.
• Topal, Şevket. “İslâm Hukûkunda Alım Satım Piyasasına Yönelik Bazı Düzenlemeler”. Dinbilimleri Akademik Araştırma Dergisi 5/1 (2005), 211-228.
• Zeylaî, Fahreddin Osman b Ali b Mihcen. Tebyînü’l-hakâik fî şerhi Kenzi’d-dekâik. 6 Cilt. Kahire: Matbaatü’l-Kübra’l-Emiriyye, 1313/1895.