KAZAK ŞAİRİ ABAY’IN DİLİNDEKİ LEKSİK ÖZELLİKLER (YESEVİ VE YUNUS EMRE DİLİ ÖRNEĞİNDE)

Yıl 2023, Sayı: 105, 313 - 333, 29.03.2023

Sherubay Kurmanbaiuly , Marlen Adilov

Öz

Kazakların büyük şairi, düşünürü Abay Kunanbayulı, XIX. yüzyılın Kazak kültür hayatına damgasını vurmuş büyük şahıstır. Kazakların en büyük şairi olarak tanınmaktadır. Orta Asya geleneksel İslam’ı, sofuluğu önünde tutarak genellikle yol gösterici nitelikteki şiirleri ve Kitabu Gakliye adlı 45 nasihatlarını yazmıştır. 45 Kara Söz’ünün bütün Türk dünyasına adandığını onun içeriğinden, yazılış şekilinden, konusundan, kelime hazinesinden anlamak mümkündür. Abay, eserlerini Kazakça yazmış fakat Çağatayca geleneği de sürdürmüştür, onun için elyazmasını Karluk veya Oğuzlar da kolay anlayabilmektedir. Abay, eserlerini Kazak bozkırı ağzında ve geç dönem Çağataycasıyla yazdığı için onun dilinde öz Türkçe kelimeler fazladır. Özellikle yaşayan Kıpçak lehçerinde işlek olarak kullanılmayan kökeni Oğuzca olabilir sözcükler veya Oğuz diller grubuna özgü fonetik, morfolojik unsurlar da şiirlerde bulunmaktadır.
Abay’dan çok daha eski devirlerde yaşayan Ahmet Yesevi’nin Divan-i Hikmet’i Karahanlı döneminde yazılsa da, bize Harezm ve Çağatay Türkçesinde yazılan nüshalar ulaşılmıştır. Geç dönem Çağataycasıyla yazılan Kökşetaw (Kazakistan) nüshası, Kazak Türkçesi ve Çağatayca özelliklerine sahiptir. Böyle olmasına rağmen yeni nüshadan birkaç Oğuzca unsurlara rastladığımızı ifade edebiliriz. Bu özelliklerin Abay ile örtüştüğü görülmüş ve makalede sunulmuştur.
Yunus Emre, Anadolu’da Türkçenin yayılmasına önemli röl oynayan ulu şairdir, Eski Anadolu Türkçesine Türkçe can veren büyük şahıstır. Şair dilinde kökeni Oğuzca olan kelimelerle birlikte Doğu Türkçesine ait birçok özellik de yer almaktadır. Onun içinde Kıpçakça özelliği taşıyan sözcükleri veya Oğuz-Kıpçakçaya ortak söz varlığını tespit etmekteyiz.
Bu makalede Türk Dünyasının büyük şairleri, Ahmet Yesevi, Yunus Emre ve Abay Kunanbayulı dilindeki Kıpçakça veya Oğuzcaya özgü kelimeler karşılaştırılarak incelenmiştir. Buna bağlı olarak her iki coğrafyanın yazı dilinde söz varlığı bakımından Gök Türk, Eski Uygurca, Karahanlı dil, Harezm, Çağatay ve Kıpçak dönemi dil, kültür geleneğinin etkisinin önemli ölçüde devam ettiğini sonuca varılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Abay, Yesevi, Yunus Emre, Oğuzca unsurlar, Kıpçakçaya özgü kelimeler

Kaynakça

• Abilkasımov, Babaş. Algaşkı Kazak Gazetteriniñ Tili. Almatı: Gılım Baspası, 1971.
• Abilkasımov, Babaş. XVIII-XIX Gasırlardagı Kazak Adebi Tiliniñ Jazba Nuskaları. Almatı: Gılım Baspası, 1988.
• Ayan, Ekrem. Bir Devrin Aynası Abay Kunanbay ve Kara Sözler. Ankara: Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2017.
• Baytursınulı, Ahmet. Altı Tomdık Şıgarmalar Jiynagı. Almatı: El-Şejire Baspası, 2013.
• Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteen-Century Turkish. London: Oxford University Press, 1972. Doğan, İsmail – Usta, Zerrin. Eski Uygur Türkçesi Söz Varlığı. Ankara: Altınpost Yayınları, 2014. Gölpınarlı, Abdülbaki. Yunus Emre Hayatı ve Bütün Şiirleri. İstanbul: İş Bankası Kültür Yayınları, 2020.
• Gülsevin, Gürer. “Oğuzca Olmayan Tarihî Metinlerde Oğuzca Unsurlar ve Nehcü’l-Feradis Örneği”. 46 th Meeting of Permanent International Altaistic Conference (22-27 Haziran 2003). 163-175. Ankara: TDK Yayınları, 2007.
• Gülsevin, Gürer. “Türkiye Türkçesi Ağızlarında Dış Lehçe Unsurları Üzerine”. IV. Uluslalarası Büyük Türk Dili Kurultayı, Bilkent Üniversitesi (25-28 Eylül 2009). s.363-371.
• Gülsevin, Gürer. Eski Anadolu Türkçesinde Ekler. Ankara: TDK Yayınları, 2011. Iskakov, Ahmedi vd. Abay Tili Sözdigi. Almatı: Gılım Baspası, 1968. Kaymaz, Zeki. “Hoca Ahmet Yesevî’nin Hikmetlerindeki Oğuz Türkçesi Unsurları”. Türk Dünyası Araştırmaları 139 (2002), 155-162.
• Kunanbayulı, Abay. Abay Şıgarmalarınıñ Bir Tomdık Tolık Jıynagı. Almatı: Körkem Adebiyet Baspası, 1961.
• Kurmanbayulı, Şeruwbay – Adilov, Marlen. Abay Tiliniñ Erekşelikteri. Almatı: Sardar Baspası, 2020. Nurahmetulı, İmangazı. Koja Ahmet Yasaviy Divani Hikmet Kökşetaw Nuskası. Astana: Regis-CT Poligraf, 2016.
• Petek, Ercan – Dağıstan, Serdar. “Dîvân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshasının Dili”. Akademik Bakış Dergisi 63 (2017), 111-119.
• Petek, Ercan. “Dîvân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshasında Lehçelerin Fonetik ve Morfolojik İzleri”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 9/3 (2020), 962-974.
• Petek, Ercan. Abay Kunanbayulı Gakliya Kitabı. Almatı: Ulagat Baspası, 2020.
• Radlov, Vasiliy. Opıt Slovarya Tyurskih Nareçiy, IV Tom. Sankt-Peterburg: Tipografiya İmperatorskoy Akademiy Nauk, 1911.
• Sevortyan, Ervand. Etiymologiçeskiy Slovar’ Tyurkskih Yazıkov, Tom II. Moskva: Nauka, 1974.
• Sızdıkova, Rabiga. Abay Şıgarmalarınıñ Tili. Almatı: Gılım Baspası, 1968.
• Şahin, İbrahim. “Abay Adının Anlamı ve +y Ekinin Türk Antroponimik Sistemindeki Yeri”. Doğumunun 175. Yılı Anısına Uluslararası Abay Kunanbayoğlu Sempozyumu Bildirileri (25-27 Kasım 2020). ed. Mehmet Temizkan vd. 464-472. İzmir: Ege Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Tenişev, Edhyam. Sravnitel’no-İstoriçeskaya Grammatika Tyurksix Yazıkov, Morfologiya. Moskva: Nauka, 1988.
• Utebekov, Senbek. Divân-ı Hikmet’in Dil İncelemesi - Kökşetav Nüshası - (Metin - Gramer - Dizin). Türkiye: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.