TÜRK SİNEMASINDA “HACI BEKTAŞ VELİ” TEMSİLLERİ

Yıl 2023, Sayı: 106, 127 - 146, 03.07.2023

İhsan Koluaçık , Azime Cantaş

Öz

Hacı Bektâş-ı Velî, Türk Müslümanlığının önemli isimlerinin başında gelmekle birlikte heterodoks İslam’ın Anadolu coğrafyasındaki en etkin figürüdür. Ancak çeşitli kaynaklar ve zümreler birbirinden farklı ve birbirlerine tamamen zıt Hacı Bektâş portreleri çizerler. Hacı Bektâş-ı Velî ile ilgili yapılan çalışmalara bakıldığında, herkesin kendi görmek istediği kişiyi anlatmak yolunu seçtiği ve bu anlamda her düşüncenin kendine ait bir Hacı Bektâş-ı Velî portresi ürettiği görülür. Kimileri Hacı Bektâş-ı, Sünni bir mutasavvıf olarak ifade ederken kimileri de heterodoks İslam’ın bir temsilcisi olarak değerlendirirler. Yanı sıra Hacı Bektâş-ı tamamen politik bir figüre dönüştürerek haksızlıklar karşısında emekçi halkın yanında yer alan bir direniş sembolü olarak gösterenler de mevcuttur. Çeşitli ideolojik söylemler etrafında tarihsel kaynaklarda farklı Hacı Bektâş temsillerinin olduğu görülmektedir. Bu bakış açısı, birden çok Hacı Bektâş-ı Velî ortaya çıkarmaktadır. Bir kitle sanatı olarak sinemada ise Hacı Bektâş portrelerinin farklılaşmaktan çok aynılaştığı düşüncesi ön plandadır. Bu doğrultuda çalışma, Türk toplumunun inanç ve değerlerinde büyük bir öneme sahip olan ancak gerçek ve menkıbevi kişiliği arasında tartışmalar barındıran Hacı Bektâş temsillerinin sinemaya yansımalarını açığa çıkarmayı hedeflemektedir. Nitel araştırma metodolojisindeki yöntemlerden biri olan betimsel analiz aracılığıyla Türk sinemasına yansıyan bir geleneğin nasıl tanımlandığı, nasıl yorumlandığı örnek filmler üzerinden değerlendirilmiştir. Uygulanan betimsel analizde görüşmeler yerine filmlerde ele alınan tematik çerçevenin kurulumu ve nasıl değerlendirildiği gözleme tabi kılınırken, film yapımcısının ve yönetmenin içinde bulunduğu toplumsal yapıda bu değerleri nasıl yansıttığı ortaya koyulmaya çalışılmıştır. Betimsel analiz ile farklı düşüncelere sahip bireylerin Hacı Bektâş-ı Velî hakkındaki görüşlerinin sinemaya nasıl aktarıldığı üzerinde durulmuştur. Bu doğrultuda çalışma kapsamında, Türk sinemasında Hacı Bektâş temsillerini içeren filmler tespit edilmiştir. Başlangıcından günümüze kadar sadece bir tane Hacı Bektâş-ı Velî filmi çekilmiştir. 1967 yılında T. Fikret Uçak tarafından çekilen ve Hazretli filmler olarak adlandırılan dini figürlerin yaşamlarından kesitleri Yeşilçam estetiği içerisinde aktarmaya çalışan filmlerden biri Hacı Bektâş-ı Velî (Anadolu’yu Tükleştirenler)’dir. Hacı Bektâş-ı Velî filminin dışında Yunus Emre’nin yaşam öyküsünün anlatıldığı filmlerde de Hacı Bektâş-ı Velî tiplemelerine rastlanmaktadır. Türk sinemasında incelenen Hacı Bektâş temsilleri yönetmenlerin ya da senaristlerin ideolojik düşünceleri ve inanışları ile bağlantılı olarak değişkenlik gösterirler. Bununla birlikte dönemin tarihsel, toplumsal ve politik gelişmelerini de temsiller noktasında göz önünde bulundurmak gerekmektedir.

Anahtar Kelimeler

Türk Sineması, İslam, Heterodoks, Hacı Bektâş-ı Velî, Yunus Emre, Betimsel Analiz., sinema

Kaynakça

• Aksüt, Hamza. Aleviler. Ankara: Yurt Kitap Yayın, 2012.
• Aksüt, Hamza. Mezopotamya'dan Anadolu'ya Alevi Erenlerin İlk Savaşı (1240) Baba İshak. Ankara: Yurt Kitap-Yayın, 2013.
• Babinger, Franz. - Köprülü, Fuat. Anadolu'da İslamiyet. (R. Hulusi, Çev.) İstanbul: İnsan Yayınları, 1996.
• Birdoğan, Nejat. Anadolu’nun Gizli Kültürü Alevilik. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2010.
• Birge, John Kingsley. Bektâşilik Tarihi. çev. Reha Çamuroğlu. İstanbul: Ant Yayınları, 1991.
• Bozkurt, Fuat. Aleviliğin Toplumsal Boyutları. İstanbul: Yön Yayınları, 1990.
• Coeffey, Amanda Jane - Atkinson, Paul. Making Sense of Qualitative Data. London: Sage Publications, 1996.
• Corbin, Juliet - Strauss, Anselm. Basics of Qualitative Research:Grounded Theory Procedures and Techniques. Newbury Park, CA: Sage, 1990.
• Coşkun, Recai vd. Sosyal Bilimlerde Araştırma Yöntemleri SPSS Uygulamalı. Sakarya: Sakarya Yayıncılık, 2010.
• Çakmak, Yalçın. "Velâyetname-i Hacı Bektâş-ı Velî Bize Neyi Anlatır?". Kızılbaşlık, Alevilik, Bektâşilik (Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel), Der. Yalçın Çakmak, İmran Gürtaş. İstanbul: İletişim Yayınları, 2015.
• Çınar, Ali Abbas. Alevilerde Hızır Kültü ve Ritüelleri. Milli Folklor, 16/126, (2020), 63-74.
• Dey, Ian. Qualitative Data Analysis A User Friendly Guide for Social Scientists. London: Routledge Publications, 1993.
• Dierl, Anton. Jozef. Anadolu Aleviliği. çev. Fahrettin Yiğit. İstanbul: Ant Yayınları, (1991).
• Eflaki, Ahmet. Ariflerin Menkıbeleri (Manakib al - Arifin) I. Cilt. çev. T. Yazıcı, İstanbul: Hürriyet Yayınları, 1973.
• Erseven, İlhan Cem. Alevilerde Semah Anadolu İnanç Kültüründen Bir Kesit. Ankara: Ürün Yayınları, 2006.
• Eyüboğlu, İsmet Zeki. Bütün Yönleriyle Hacı Bektâş Veli: Yaşamı, Düşünceleri, Çevresi, Etkisi. İstanbul: Özgür Yayın Dağıtım, 1989.
• Fığlalı, Ethem Ruhi, - Aydın, Mehmet. Milli Bütünlüğümüz ve Hacı Bektâş Veli. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, 1997.
• Gölpınarlı, Abdülbaki. Vilayet-name Manakıb-ı Hünkar Hacı Bektâş-ı Velî. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1995.
• Gümüşoğlu, Durmuş. Bektâşilik ve Alevilikte Hırkanın Önemi. Türk Kültürü ve Hacı Bektâş Veli Dergisi 60 (2011), 395-410.
• Hasluck, Frederick William. Sultanlar Zamanında Hıristiyanlık ve İslam (2. Cilt). çev. T. Binder, İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2013.
• Huberman, Michael - Miles, Matthew B. The Qualitative Researcher’s Companion. London: Sage Publications, 2002.
• Işık, Metin, Akdağ, Mustafa, & Türk, M. Sezai. Türk Toplumunda Hacı Bektâş Veli Algısı Üzerine Bir Çalışma. Türk Kültürü ve Hacı Bektâş Veli Araştırma Dergisi 55 (2010), 13-191.
• Karadem, Zarife Gökçen - Ongun, Mevlüde. "Türkiye’de Düşünme Becerileri Konusunda Yapılan Doktora Tezlerinin Betimsel Analizi (2001-2019)". International Social Sciences Studies Journal (65) 2020, 2844-2857. doi: http://dx.doi.org/10.26449/sssi.2337
• Karamustafa, Ahmet T. "Hacı Bektâş Veli ve Anadolu'da Müslümanlık". Hacı Bektâş Veli Güneşte Zerresinden, Deryada Katresinden. ed. P. Ecevitoğlu, vd., 42-48). Ankara: Dipnot Yayınları, 2010.
• Korkmaz, Esat. "Vilayetname ve Söylence Üstüne... H. B. Veli içinde, Vilayetname (Menakıb-ı Hacı Bektâş Veli) (s. 3-9). İstanbul: Can Yayınları, 2006.
• Köprülü, Fuat. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1976.
• Melikoff, Irene. Hacı Bektâş Efsaneden Gerçeğe. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Cumhuriyet Kitapları, 2010.
• Melikoff, Irene. Kırkların Ceminde. çev. Turan Alptekin, İstanbul: Demos Yayınları, 2011.
• Ocak, Ahmet Yaşar. İslam-Türk İnançlarında Hızır Yahut Hızır-İlyas Kültü. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1985.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Türk Sufiliğine Bakışlar. İstanbul: İletişim Yayınları, 1996.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Babaîler İsyanı Aleviliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu'da İslam-Türk Heterodoksisinin Teşekkülü. İstanbul: Dergah Yayınları, 2011a.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Ortaçağ Anadolu'sunda İslam'ın Ayak İzleri Selçuklu Dönemi. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2011b.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Kültür Tarihi Kaynağı Olarak Evliya Menakıbnameleri XV- XVII. Yüzyıllar, İstanbul: Timaş Yayınları, 2016.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Selçuklular Osmanlılar ve İslam. İstanbul: Timaş Yayınları, 2017.
• Soyyer, A. Yılmaz. Hünkar Ansiklopedik Bektâşilik Sözlüğü. İstanbul: Post Yayın Dağıtım, 2019.
• Taşğın, Ahmet. Kalemle Resmedilen Alevilik, Çizgi Kitabevi: Konya, 2019
• Uğurlu, Kaplan. "Semah Ritüel ve Ezoterik Anlamı". Anadolu Halk Kültüründe İnanış ve Ritüeller Teoriden Pratiğe Köken ve Yansımalar. ed. Özlem Güzel, 693-724. Ankara: Nobel Akademik Yayıncılık, 2021.
• Wolcott, Harry F. Transforming Qualitative Data: Description, Analysis and Interpretation . Newbury Park, CA: Sage Publications, 1994.
• Yazıcı, Mehmet. "Tamamlanmamış Tarihi Bir Portre: Hacı Bektâş-ı Velî". Turkish Studies - International Periodical For The Languages, Literature and History of Turkish or Turkic 8/9 (2013), 2601-2619.
• Yıldırım, Ali - Şimşek, Hasan. Sosyal Bilimlerde Nitel Araştırma Yöntemleri. İstanbul: Seçkin Yayınları, 2011.
• Yıldırım, Rıza. "Bektâşi Kime Derler: 'Bektâşi' Kavramının Kapsamı ve Sınırları Üzerine Tarihsel Bir Analiz Denemesi". Türk Kültürü ve Hacı Bektâş Veli Araştırma Dergisi 55 (2010), 23-28.
• Yıldırım, Rıza. Bektâşiliğin Doğuşu Hacı Bektâş Veli'den Balım Sultan'a. İstanbul: İletişim Yayınları, 2019.