ÂŞIK PAŞA’NIN ALLAH, ÂLEM VE İNSAN ANLAYIŞI

Yıl 2023, Sayı: 107, 193 - 211, 29.09.2023

Mehmet Necmettin Bardakçı

https://doi.org/10.60163/hbv.107.009

Öz

Âşık Paşa, tasavvufi düşüncesini, Türkçe olarak yazdığı Garib-nâme’de tevhit eksenli olarak açıklamıştır. Âşık Paşa, Allah, âlem ve insan hakkındaki fikirleri başta olmak üzere; tasavvufla ilgili birçok konuda bilgi vermiştir. Doğru bir Allah tasavvurunun önemini vurgulayan Âşık Paşa, insan aklının Allah’ın sanatı karşısında acizliğini fark edip hayran kalacağını ifade eder. Âşık Paşa’ya göre Allah’ın sevgisiyle ve belli bir düzen içinde yarattığı âlem, Hakk’a ulaşma çabasıyla dönmektedir. Allah’ın Kur’an’da övdüğü insan ise, âlemin bir kopyasıdır. Âlemde olan şeylerin tümü onda gizlidir. Bu yüzden Âşık Paşa birçok sufi gibi insanı küçük bir âlem olarak kabul eder. Kâinatın özü olması itibariyle manası gönülde yazılı büyük bir kitaba benzeyen insan, tasavvuf eğitimi alarak Hakk’a ulaşır. Ancak bu süreçte iyiliğin sembolü ruh ile kötülüğün timsali nefis arasında büyük bir mücadele yaşanır. Bu savaşta kalbi bunlardan hangisi ele geçirirse, insana o hâkim olur. Her şehir ya da devletin bir yöneticisi olduğu gibi, insanın organlarının da bir yöneticiye ihtiyacı vardır. Âşık Paşa’ya göre beden şehrinin yöneticisi akıldır. Allah akla sorumluluk yüklemekle birlikte rahmetini de vermiş ve mahlûkatın tümünü ona muhtaç kılmıştır. Bu çalışmada, Âşık Paşa’nın Allah, âlem ve insan hakkındaki görüşleri Garib-nâme odaklı ortaya konacaktır. Bu yapılırken, insanın psikolojik yönünü oluşturan nefis, ruh, kalp ve akıl konusundaki düşüncelerine de değinilecektir.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Âşık Paşa, Allah, Âlem, İnsan, Kalp, Akıl

AŞIK PASHA’S UNDERSTANDING OF GOD, UNIVERSE AND HUMAN

Öz

Âşık Pasha explained his thoughts on sufism in his book Garib-nâme written in Turkish on the axis of the unity of God (tawhid). Âşık Pasha expressed his opinions on many subjects related to Sufism, especially God, the universe and human being. Emphasizing the importance of a correct vision of God, Âşık Pasha states that human mind becomes amazed when it realizes its helplessness before the greatness of God’s art. According to Âşık Pasha, the universe that was created as a result of Allah's love and within a certain order, rotates in an effort to reach God. The human beings whom Allah praises them in the Qur'an are the replicas of the universe. All features of the entities in this universe can be seen as hidden in them. For this reason, Âşık Pasha, like many Sufis, considers human being as a small universe (the microcosm). Since the human being is the essence of the universe, he looks like a great book whose contents were written in the hearts. Thus, he can reach God only by taking mystic education. However, in this process, a great struggle takes place between the spirit as the symbol of goodness and the soul as the symbol of evil. In this struggle, whichever seizes the heart, it dominates the human being. As every city or state has an administrator, the human organs also need a manager. According to Âşık Pasha, the ruler of the body city is the mind. Along with burdening the mind with responsibility, Allah has also given His mercy and made all creatures need it. In this study, Âşık Pasha's views on God, the universe and man will be revealed with a Garib-nâme focus. While doing this, his thoughts on the soul, spirit, heart and mind, which constitute the psychological aspect of man, will also be mentioned.

Anahtar Kelimeler

Sufism, Âşık Paşa, God, Universe, Human, Heart, Mind

Kaynakça

• Abdî-zâde Hüseyin Hüsameddin Yaşar. Amasya Tarihi. haz. Mesut Aydın. Amasya: Amasya Belediyesi Kültür Yayınları, 2004.
• Abdullah ibnü’l-Mübarek. Kitâbü’z-Zühd ve’r-Rekâik. çev. Muhammed Adil Teymur. İstanbul: Seha Neşriyat, 1992.
• Aclûnî, İsmail b. Muhammed. Keşfü’l-Hafâ. Beyrut: ts.
• Âşık Paşa. Garib-nâme. haz. Kemal Yavuz. İstanbul: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2000.
• Attâr, Ferideddin. Mantıku’t-Tayr. çev. Abdülbâki Gölpınarlı. İstanbul: MEB Yayınları, 1990.
• Aydın, Mehmet S. “İkbal’in Felsefesinde Allah Âlem İlişkisi”. Muhammed İkbal Kitabı. 108-113. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 1997.
• Bardakçı, Mehmet Necmeddin. “Yunus Emre’nin Öğretisiyle Gençliğe Allah Bilinci Kazandırmak”. Süleyman Demirel Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 47, 2021, 5-21.
• Bardakçı, M. Necmettin. “Tasavvufî Düşünceye Kaynak Olması Açısından Bazı Hadisler Üzerine Bir İnceleme”. Arayışlar, İnsan Bilimleri Araştırmaları, 1/1, 1999, 47-73.
• Büyükyıldırım, Ayşe. “Âşık Paşa’nın Garîb-Nâme’sinde İnsan Bedeniyle İlgili Benzetmeler”. Turkish Studies, 4/2, 2009, 165-187.
• Çelebi, Elvan. Menâkıbu’l-Kudsiyye fî Menâsıbi’l-Ünsiyye. haz. İsmail E. Erünsal-A. Yaşar Ocak. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Demirci, Mehmet. Nûr-ı Muhammedî. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2008.
• Demirli, Ekrem. İslâm Metafiziğinde Tanrı ve İnsan. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2008.
• Dikmen, Melek. “Nûr-ı Muhammedî Anlayışının Metin ve Minyatür Üzerinden Takibi: Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi H. 1221 No’lu Siyer-i Nebî Örneği”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 9/47, 2016, 1059-1069.
• Erdem, Hüsamettin. Panteizm ve Vahdet-i Vücûd Mukayesesi. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Ertuğrul, İ. Fenni. Vahdet-i Vücûd ve İbnü’l-Arabî. haz. Mustafa Kara. İstanbul: İnsan Yayınları, 1991.
• Eyice, Semavi. “Âşık Paşa Türbesi”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4, 5, 1991a.
• Eyice, Semavi. “Âşık Paşa Camii”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 4, 4, 1991b.
• Fârâbî. Kitâbu Ârâi Ehl-i’l-Medîneti’l-Fâzıla. Kahire: Matbaatü’s-Seâde, 1906.
• Gazzâlî, Ebû Hâmid. İhyâu Ulûmiddîn. Mısır, 1957.
• Gülensoy, Tuncer. “Âşık Paşa’nın Garibnâmesinde Dinî ve Tasavvufî Unsurlar”. Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi 5, 1994, 155-173.
• Isfahanî, Râgıb. Müfredâtu Elfâzı’l-Kur’an. thk. Safvân Adnan Davûdî, Dımaşk-Beyrut: Dâru’l-Kalem-Dâru’şŞâmiyye, 1997.
• Isfahânî, Ebû Nuaym. Hılyetü’l-Evliyâ ve Tabakâtü’l-Asfiyâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-Ilmiyye, 1988.
• Izutsu, Toshihiko. Kur’an’da Allah ve İnsan. çev. Süleyman Ateş. Ankara: Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Yayınları, 1975.
• İbn Meserre. “Risâletü’l-İtibâr”, Arayışlar İnsan Bilimleri Araştırmaları, çev. Mehmet Necmeddin Bardakçı, 1/1, 1999, 251-261.
• İbnu’s-Serrâc. Tuffâhu’l-Ervah ve Miftâhu’l-İrbâh. haz. Nejdet Gürkan-M. Necmeddin Bardakçı-M. Saffet Sarıkaya. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2015.
• İkbâl, Muhammed. İslâm’da Dinî Tefekkürün Yeniden Teşekkülü. çev. Sofi Huri. İstanbul: Çeltüt Matbaacılık, 1964.
• İnalcık, Halil. “Âşıkpaşazâde Tarihi Nasıl Okunmalı”. Söğütten İstanbul’a Osmanlı Devleti’nin Kuruluşu Üzerine Tartışmalar, 119-145, Ankara: İmge Yayınları, 2000.
• Kam, Ferid-Aynî, M. Ali. İbnü’l-Arabî’de Varlık Düşüncesi. İstanbul: İnsan Yayınları, 1992.
• Kaplan, Mehmet. “Âşık Paşa ve Birlik Fikri”. Türkiyat Mecmuası, XIII, 1973/1975, 149-160.
• Karapanlı, Gürcan. Risaletü’n-Nushiyye, Mantıku’t-Tayr ve Garib-Name Mesnevîlerinin Tasavvuf Açısından İncelenmesi. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yayımlanmamış Doktora Tezi, 2009.
• Kelâbâzî, Ebû Bekir Muhammed b. İsmail el-Buhârî. Kitâbü’t-Taarruf li Mezhebi Ehli’t-Tasavvuf. neşr: A. John Arbery. Kahire: Mektebetü’l-Hâncî, 1994.
• Kindî. Felsefî Risaleler. çev. Mahmut Kaya. İstanbul: İz Yayıncılık, 1994.
• Köprülü, M. Fuad. “Âşık Paşa”, İslâm Ansiklopedisi, 1/701-706, İstanbul MEB Yayınları 1978.
• Kut, Günay, “Âşık Paşa”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 4, 1-3, 1991.
• Manav, Faruk. “Âşık Paşa’nın Garib-nâmesi’nde Vücut Şehrinin Yöneticisi Olarak Akıl”. Söylem Filoloji Dergisi, 6/3, 631-644, 2021.
• Mâtürîdî, Ebû Mansûr. Kitâbü’t-Tevhîd. çev. Bekir Topaloğlu. Ankara: İsam Yayınları, 2014.
• Mevlâna. Mesnevî. çev. Şefik Can, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1997.
• Muhâsibî, Haris. El-Vesâyâ. thk. Abdülkâdir Ahmed Atâ. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 1986.
• Muhâsibî, Haris. Âdâbu’n-Nüfûs, tahkik: Abdülkadir Ahmed Atâ, Beyrut: el-Müessesetü’l-Kütübü’s- Sekâfiyye, 1991.
• Münâvî, Abdurrauf. el-Kevâkibü’d-Dürriyye fi Terâcimi Sâdâti’s-Sûfiyye. Kahire ts.
• Nesefî, Azizüddin. Tasavvufta İnsan Meselesi: İnsan-ı Kâmil. haz. Mehmet Kanar. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1990.
• Nûrî, Ebû Hüseyin. Makâmâtu’l-Kulûb. nşr: A. Subhi Furat. İslâm Tetkikleri Enstitüsü Dergisi, 7, 345- 353, 1978.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Âşık Paşa”. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi, 4, 1991, 3.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Babaîler İsyanı. İstanbul: Dergâh Yayınları, 1996.
• Ovacık, Zübeyir. “XIV. Yüzyıl Anadolu Düşüncesinde Bir İyi(mser)lik Felsefesi Olarak Âşık Paşa’da Aşk Felsefesi”. Turkish Studies, 11/2, 965-984, 2016.
• Pattabanoğlu, Fatma Zehra. “Kozmolojik ve Epistemolojik Perspektiften Âşık Paşa’da İnsan Anlayışı”. Uluslararası 14. Ve 15. Yüzyıl İslâm Düşüncesinde Felsefe, Kelam ve Tasavvuf Sempozyumu Bildirileri. ed. Murat Demirkol vd., 223-240, Ankara: Yıldırım Beyazıt Üniversitesi Yayınları, 2020.
• Peker, Hidayet. “Muhammed İkbal’de Tanrı Evren İlişkisi”. Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 22/1, 39-55, 2013.
• Sarıbaş, Fatma. Âşık Paşa’da Ahlâk Anlayışı. Kastamonu: Kastamonu Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Şahin, Haşim. “Selçuklu ve Erken Osmanlı Döneminde Vefâiyye Tarikatı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş-ı Velî Araştırma Dergisi 70, 39-54, 2014.
• Taşköprülü-zâde. eş-Şakâiku’n-Nu’mâniyye fî Ulemâi’d-Devleti’l-Osmâniyye. nşr: A. Suphi Furat. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1985.
• Tatçı, Mustafa. Yunus Emre Dîvânı. İstanbul: H Yayınları, 2020.
• Tirmizî, Hakîm. Beyânu’l-Fark Beyne’s-Sadri ve’l-Kalbi ve’l-Fuâdi ve’l-Lübbi, Kalbin Anlamı. çev. Ekrem Demirli. İstanbul: Hayykitap, 2013.
• Tüsterî, Sehl b. Abdullah. Tefsiru’t-Tüsterî. Beyrut: Dâru’l-Kütübi’l-‘Ilmiyye, 2007.