A HORASAN ERENE IN BURSA IN THE LIGHT OF DOCUMENTS: ABDAL MURAD SULTAN TOMB AND LODGE

Yıl 2023, Sayı: 107, 115 - 178, 29.09.2023

Fahri Maden , Hümeyra Karabıyık

https://doi.org/10.60163/hbv.107.007

Öz

There are many Abdalan-ı Rum saints in Anatolia who came from Khorasan and played an important role in the conquest of the region. One of the saints who participated in the conquest of Bursa is Abdal Murad. After the conquest of the city, Abdal Murad established his lodge on the slopes of Uludag with the support of Orhan Gazi. Properties were donated to the lodge foundation, especially in Filidar Village. Sources do not give detailed information about the activities of Abdal Murad Lodge until the 17th century. The first detailed information about Abdal Murad Lodge belongs to Evliya Celebi. According to his testimony, Bektashi dervishes served the guests in the enormous kitchen of the lodge. The region where the lodge was located was a recreation area overlooking the city, where notables came and rested. Archive documents give little information about Bektashi officials who worked in the lodge in the 18th century. After Bektashism was banned in 1826, Abdal Murad Lodge was demolished, and the administration of the mausoleum, which was left, was handed over to the Nakshi sheiks. During the 19th century, the Bektashi-Nakshi struggle broke out in the Abdal Murad Lodge. With the efforts of Necib Baba, the furnishing of the Istanbul Karyagdi Baba Lodge, the dervish lodge was again taken under the Bektashi administration. Abdal Murad Lodge was left to its fate after 1925 and was neglected, and was demolished in 1933. The graves of Abdal Murad and his son Abdal Mehmed remained behind. A mosque was built in place of the destroyed dervish lodge during the Republican period. In this study, the historical adventure of Abdal Murad Lodge, Tomb and foundation, which has an important place in mystical life in Bursa, is illuminated in the light of main sources.

Anahtar Kelimeler

Bursa, Abdalan-i Rum, Bektashism, Abdal Murad Sultan, Mehmet Necib Baba, Filidar Village

KAYNAKLAR IŞIĞINDA BURSA’DA BİR HORASAN ERENİ: ABDAL MURAD SULTAN, TÜRBE VE TEKKESİ

Öz

Anadolu’da Horasan’dan gelen ve bölgenin fethinde önemli rol oynayan pek çok Abdalan-ı Rum ereni bulunmaktadır. Bursa’nın fethine katılan erenlerden biri Abdal Murad Sultan’dır. Abdal Murad Sultan şehrin fethinden sonra Uludağ eteklerinde Orhan Gazi’nin desteğiyle tekkesini kurmuştur. Filidar (Filedar) Köyü başta olmak üzere tekke vakfına mülkler vakfedilmiştir. Elimizdeki kaynaklar Abdal Murad Tekkesi’nin XVII. yüzyıla kadarki faaliyetleri hakkında detaylı bilgi vermemektedir. Abdal Murad Tekkesi'yle ilgili ilk detaylı bilgiler Evliya Çelebi’ye aittir. Onun şahitliğine göre tekkede Bektaşi dervişleri muazzam büyüklükteki tekke mutfağında misafirlere hizmet vermişlerdir. Tekkenin bulunduğu bölge padişahların ve ileri gelen ayanların gelip ziyaret ve istirahat ettikleri, şehre nazır bir mesire yeriydi. Arşiv vesikaları, XVIII. yüzyılda tekkede görev yapan Bektaşi tekkenişin ve türbedarlar hakkında az da olsa bilgi vermektedir. Bektaşiliğin 1826 yılında yasaklanması üzerine Abdal Murad Tekkesi yıktırılmış, bırakılan türbe mahallinin idaresi Nakşi şeyhlere devredilmiştir. XIX. yüzyıl boyunca Abdal Murad Tekkesi’nde Bektaşi-Nakşi mücadelesi baş göstermiştir. İstanbul Karyağdı Baba Tekkesi postnişini Necib Baba’nın gayretleriyle tekke yeniden Bektaşi idaresine alınmıştır. Abdal Murad Tekkesi tüm tekke ve türbelerin kapatıldığı 1925’ten sonra kaderine terk edilip bakımsız kalmış, 1933’te yıkılmıştır. Geride yalnızca Abdal Murad Sultan ile oğlu Abdal Mehmed’in mezarı kalmıştır. Yıkılan tekkenin yerine Cumhuriyet döneminde camii yaptırılmıştır. Bu çalışmada Bursa’da tasavvufi hayatta önemli yeri olan Abdal Murad Tekke, Türbe ve vakfının tarihi serüveni ana kaynaklar ışığında aydınlatılmaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bursa, Abdalan-ı Rum, Bektaşilik, Abdal Murad, Necib Baba, Filidar Köyü

Kaynakça

• “Abdal”. Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi Devirler/İsimler/Eserler/Terimler, I, İstanbul: Dergâh Yayınları, 1977, 7-9.
• “Bursa’da Alacahırka Semtinde Abdal Murad Caminin Bahçesinde”, Erişim 03.03.2022, https://www. evliyalar.net.
• “Bursa”. Yurt Ansiklopedisi, III, İstanbul 1982: Anadolu Yayıncılık, 136-137.
• A.M., “Abdâl Murad ve Derviş Abdî”, Kardeş, 253/3, 11 Temmuz 1924.
• Ahmed Hasîb Efendi. Silkü’l-Le’âl-i Âl-i Osmân Manzum Osmanlı Tarihi (1299-1881), I, İstanbul: Türkiye
• Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2021.
• Akıncı, Barbaros. XIX. Yüzyılda Bursa Ticaret Hayatında Gayrimüslimler, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Sakarya 2016.
• Akkuş, Metin. Türk Edebiyatında Şehr-engizler ve Bursa Şehr-engizleri, Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Erzurum 1987.
• Algar, Hamid. “Nakşibendiyye”, DİA, 32, İstanbul 2006, 335-342.
• Alkaya, Hasan Basri. Bursa ve Çevresindeki Ziyâret Yerleri ve Bunların Etrafında Oluşan Dînî İnançlar, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Bursa 2006.
• Aşıkpaşazâde. Tevârih-i Âl-i Osman (Âşıkpaşazâde Tarihi), İstanbul: Matbaa-i Âmire, 1332.
• Baldırzâde Selîsi Şeyh Mehmed. Ravza-i Evliya, haz. Mefail Hızlı-Murat Yurtsever, Bursa: Arasta Yayınları, 2000.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğunda Bir İskân ve Kolonizasyon Metodu Olarak Vakıflar ve Temlikler I: İstilâ Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zâviyeler", Vakıflar Dergisi, 2/279- 386. Ankara 1942.
• Baykal, Kâzım. Bursa ve Anıtları, Bursa: Aysan Matbaası, 1950.
• Beldiceanu, İrène. “Başlangıçlar: Osman ve Orhan”, Osmanlı İmparatorluğu Tarihi (Osmanlı Devleti’nin Doğuşundan XVIII. Yüzyılın Sonuna), I, Yayın Yönetmeni: Robert Mantran, çev. Server Tanilli, İstanbul 1992: Cem Yayınevi, 39.
• Bernard, K.A. Bursa Banyoları, çev. Rıza Ruşen Yücer, İstanbul: Kenan Matbaası, 1943.
• BOA, A.MKT.MVL, 112/73.
• BOA, AE.SMST.III, 23/1568.
• BOA, BEO, 154/11505.
• BOA, EV.MH, 1157/9; 183/54; 538/68; 655/63; 969/22.
• BOA, EV.MKT, 1014/61; 1014/70; 1086/59; 1546/22; 1574/56; 1848/74; 1850/111; 2212/93; 3108/41; 3152/58; 3211/56; 3246/106; 985/96; 986/48.
• BOA, EV.MKT.CHT, 183/51; 194/53; 397/68; 417/2; 553/36; 572/109; 655/90; 696/6; 725/82; 741/5; 86/27.
• BOA, EV.THR, 147/20; 147/3; 150/50; 150/59.
• BOA, İE.EV, 37/4274.
• BOA, MVL, 50/50; 593/19.
• Bursa Şer’iye Sicili, nr. 3527, 87, Hüküm 642; nr.3969, v.4b; nr.3956, 12; nr.3494, v.23a; nr.3870, 125-126, 126a.
• Cengiz, İsmail. “Bursa’da Türkistanlı Alp Erenler”, Bursa’da Zaman, 7/42-25. Temmuz 2013.
• Çalıkuşu, Eser. Bursa Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri, Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Doktora Tezi. Bursa 2019.
• Çetin, Osman. “Bursa Gezileri: Işıklar”, Bursa Günlüğü, Sayı 17, Temmuz-Ağustos-Eylül 2022, 46-51.
• Çıplak, İsa Tolga. Demokrat Parti Döneminde Aleviler ve Bektaşilerin Siyasi ve Sosyo-Kültürel Faaliyetleri (1950-1960), Balıkesir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Balıkesir 2017.
• Çift, Salih. “Osmanlılar Döneminde Bursa’da Bektaşi Kültürü ve Bektaşi Tekkeleri”, Uludağ Üniversitesi İlâhiyat Fakültesi, X, Sayı 2, Bursa 2001, 230.
• Çift, Salih. Son Bektâşî Dedebabası Ahmed Sırrı Dedebaba Ahmediyye Risâlesi ve Nefesler, İstanbul: Revak Kitabevi, 2013.
• Dörtok, Zeynep. Bursa’nın Kent Dokusu Üzerine Tarihsel Bir İnceleme (17. Yüzyıl), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Bursa, 2001.
• Erginli, Zafer. “Bursa Tasavvuf Kültüründe Horasanlı Dervişler”, Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü, İstanbul: Bursa Kültür Sanat ve Turizm Vakfı Yayınları, 2022, 176-194.
• Erginli, Zafer. Kuruluş Döneminde Bursa’da Faaliyet Gösteren Türkistan Kökenli Mutasavvıflar, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Bursa 1995.
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, II, Haz. Zekeriya Kurşun-Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1998.
• Evliya Çelebi b. Derviş Mehemmed Zıllî. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, V, Haz. Yücel Dağlı-Seyit Ali Kahraman-İbrahim Sezgin, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2001.
• Fındıkoğlu, Ziyaeddin Fahri. İstanbul’un Bir Kültür Merkezi Olarak Teşekkülü Meselesi, İstanbul 1953.
• Gölpınarlı, Abdaülbâki. Manakıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî Vilâyet-nâme, İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1958.
• Hammer, Joseph von. Büyük Osmanlı Tarihi, I, çev. Mehmed Ata, haz. Mümin Çevik-Erol Kılıç, İstanbul: Üçdal Neşriyat, 1985.
• Hasluck, F. W. Chrıstıanıty and Islam Under The Sultans, I, London: Oxford University Press, 1929.
• Hasluck, F.W. Bektaşiliğin Coğrafi Dağılımı, çev. Turgut Koca-A. Nezihi Erginsoy, İstanbul: Ufuk Matbaası, 1991.
• Hızlı, Sevde. Bursa’nın Fethi, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul 2018.
• Hoca Sadedin Efendi, Tâcü’t-Tevârîh, II-V, İstanbul 1279.
• https://phebusmuzayede.com, Erşim 03.03.2022.
• https://pomaknews.com/gundogdufilidar-osmangazi-bursa, Erişim 21.02.2023.
• https://tarihturklerdebaslar.wordpress.com/2015/04/04/abdal-murad, Erişim 03.03.2022.
• https://www.evliyalar.net/abdal-murat-k-s, Erişim 03.03.2022.
• İsmail Beliğ. Târih-i Burusa (Güldeste-i Riyâz-ı İrfân ve Vefâyât-ı Dânişverân-ı Nâdiredân), Hüdavendigâr: Vilâyet Matbaası, 1287.
• İstanbul Müftülüğü Evkaf Müfettişliği, Defter nr. 660, 1.
• Jerningham, Hubert E. H. To and from Constantinople, London, 1873.
• Kaplanoğlu, Raif. “Bursa’daki Tasavvuf Kültüründe İslam Dışı Etkiler”, Bursa’da Dünden Bugüne Tasavvuf Kültürü, İstanbul: Bursa Kültür Sanat ve Turizm Vakfı Yayınları, 2002, 101.
• Kaplanoğlu, Raif. Bursa Ansiklopedisi I (Yer Adları), İstanbul: Avrasya Etnografya Yayınları, 2001.
• Kaplanoğlu, Raif. Bursalı Şair Yazar ve Ünlüler Ansiklopedisi, Bursa 1998.
• Kara, Mustafa. “Hüsâmeddin Bursevî”, DİA, XVIII, İstanbul 1998.
• Kara, Mustafa. “Tasavvuf Tarihinde Bir Ulu Şehir: Bursa”, Bursa Günlüğü, Sayı 4, Aralık 2018, 9.
• Kırımlı, Hakan. “Geray Hanedanının Osmanlı Devleti Topraklarında Kalan Maddi İzleri”, Belleten, 85/304, Aralık 2021, 889-931.
• Koç, Mustafa. “Bektaşî Babaları ve Diğer Tekkelerde Bektaşîleşmeye Dair Revnakoğlu Dosyalarından Tespitler”, Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 61/1, 2021, 379-409.
• Köprülü, Fuad. “Abdal Murad”, Türk Halk Edebiyatı Ansiklopedisi, I, İstanbul 1935, 60.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1976.
• Köprülü, Orhan F. “Abdal Murad”, DİA, X, İstanbul 1998, 63.
• Kumaş, Nursal. II. Abdülhamid Döneminde Bursa’da Sosyal Hayat (1876-1909), Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Doktora Tezi. Bursa 2011.
• Kütahya Şer’iyye Sicili, nr.2773, 250.
• Mehmed Şemseddin. Yâdigâr-ı Semsî (Bursa Dergâhları), I-II, haz. Mustafa Kara-Kadir Atlansoy, Bursa: Uludağ Yayınları, 1997.
• Muhammed, Faris. “Osmanlı Devleti’nin Kuruluşunda Dervişlerin Rolü”, Erişim 22.02.2023, https://www. academia.edu, 7.
• Öcalan, Hasan Basri. “Gazzizâde Abdüllatif’in Kaleminden Bursa Dergâhları”, U.Ü. Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 13/22, 2022, 57.
• Öz, Baki. Aleviliğin Tarihsel Konumu, İstanbul: Der Yayınları, 1995.
• Özaydın, Neslihan. Arşiv Belgeleri Işığında 1855 Depremi ve Bursa Yapılarına Etkisi, Uludağ Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Doktora Tezi. Bursa 2017.
• Pınarbaşı, Seyit Muhammed Enes. H. 1313-1315 Tarihli C-147 Numaralı Bursa Şer‘iyye Sicilinin 1-50 Varaklarındaki Kayıtların Fıkıh İlmi Açısından Tasnif ve Tahlili, Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul 2019.
• Satıcı, Emre. 19. Yüzyılda Hüdavendigar Eyaleti, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara 2008.
• Sayın, Sinan. B-215 Numaralı Bursa Şer‘iyye Sicil Defteri Transkripsiyonu (H. 1192-1193/M. 1778-1779), Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Muğla 2017.
• Sevim, Sezai. “Osmanlı Bursa’sına Grup Yerleşimleri Hakkında Bazı Bilgiler”, Bir Masaldı Bursa, haz. Engin Yenal, İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 1996.
• Şahin, Haşim. Osmanlı Devletinin Kuruluş Döneminde Dinî Zümreler (1299-1402), Marmara Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü. Basılmamış Doktora Tezi. İstanbul 2007.
• Şen, Fevzi. “Abdal Murat’ta Bir Peştamal Kuşanma Töreni”, Bursa Araştırmaları (Kent Tarihi ve Kültürü Dergisi), 14/49. Bursa Güz 2006.
• Taşkın, Caner. 15 ve 20. Yüzyıllar Arası Bursa Tekkelerinin Mekân ve Cephe Kurgusu, Trakya Üniversitesi Fen Bilimleri Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Edirne 2017.
• Vesâik-i Bektaşiyan, haz. Ayşe Değerli-Eşref Temel-Bekir Şahin, Konya: Çizgi Kitabevi,2015.
• VGMA, Defter nr. 229, 118; Defter nr. 243, 280; Defter nr. 491, 108, 126; Defter nr. 4641, 187.
• Yahşi, Talip. Bursa’nın Tarihi Coğrafyası, Marmara Üniversitesi Orta Doğu ve İslam Ülkeleri Araştırmaları Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. İstanbul 1998.
• Yıldırım, Fahri. 14. Yüzyıldan Cumhuriyet Dönemi’ne Kadar Yabancı Seyyahların Gözünden Bursa İlindeki Mimari Eserler, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Doktora Tezi. Ankara 2013.
• Yurtsever, M. Murat. Lâmii Çelebi Şehrengîz-i Bursa İnceleme-Metin, Uludağ Üniversitesi İlahiyat Fakültesi. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Bursa 1984.
• Yüce, Özge. Bursa Türk-İslam Eserleri Müzesi’ndeki Tarikat Eşyaları, Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi. Çanakkale 2017.