DOĞU TÜRKİSTAN ABDALLARI ÜZERİNE

Yıl 2023, Sayı: 108, 1 - 20, 26.12.2023

Adem Öger , Alimcan İnayet

https://doi.org/10.60163/hbv.108.001

Öz

Tarih boyunca çeşitli kavimlerin ve milletlerin mücadelelerine sahne olan, değişik dinleri ve kültürleri buluşturan, ticaretin ve sanatın merkezi olma özelliğini gösteren Doğu Türkistan topraklarında yaşayan Uygur Türkleri, erken dönemde yerleşik hayata geçmeleri nedeniyle zengin bir kültürel birikime ve mümbit topraklara sahip olmuşlardır. Uygur Türklerinin yaşadığı coğrafyanın merkezi bir konumda olması, farklı kavim ve kültürlerin de bu coğrafyada yaşamasına imkân sağlamıştır. Yüzyıllarca ticaret vasıtasıyla kültürleri birbirine bağlayan İpek Yolu güzergâhını barındıran bu coğrafya, 19. yüzyılda ve 20. yüzyılın ilk yarısında çok sayıda keşif gezisine ev sahipliği yapmıştır. Almanya, İngiltere, Fransa, Japonya, Rusya başta olmak üzere çok sayıda ülke, bilim heyeti oluşturarak çeşitli amaçlarla keşif seferleri düzenlemiştir. Raporlarında veya eserlerinde Doğu Türkistan Abdallarına da yer veren F. Grenard, Paul Pelliot, Albert von Le Coq, Carl Gustaf Mannerheim, Kaarlo Hilden, Gustav Raquette, Aurel Stein, Ella ve Percy Sykes keşif gezileri yapan başlıca isimlerdir. Bu kaşiflerin Doğu Türkistan Abdalları hakkında verdiği bilgiler, sonraki dönemde Çinli Zhao Xiangru ve Uygur Haşim Turdi, Şeripcan Kasım, Mutellip Sıdıq, İbrahim Muti, Ablet Abbas, Mirsultan Osmanov, Ali Ğopur gibi isimlerin de araştırmalarına kaynaklık etmiştir. Bu çalışmanın amacı, Doğu Türkistan Abdalları üzerine bugüne kadar Batı dünyasında ve Doğu’da yapılan çalışmaları tanıtmak ve Abdalların kökeni, kimliği, dili ve kültürüne ilişkin mevcut çalışmaları değerlendirmektir.

Anahtar Kelimeler

Doğu Türkistan, Uygurlar, Abdallar, Eynular

ON ABDALS OF EASTERN TURKESTAN

Öz

Uighur Turks living in territories of Eastern Turkestan, which has witnessed to struggles of various tribes and nations throughout history, has brought different religions and cultures together, and which has showed the feature to be center of trade and art, had a rich cultural accumulation and productive territories due to their transition to the settled life in the early period. That geography where Uighur Turks were living was in a central location, enabled also different tribes and cultures to live here. This geography, which had contained Silk Road connecting cultures to eachother through trade for centuries, hosted a great number of expeditions in 19th century and in the first half of 20th century. Many countries including Germany, England, France, Japan and Russia, organized expeditions for various purposes, by establishing scientific committees. Those are the leading names carrying out expeditions, such as Fernard Grenard, Paul Pelliot, August Albert von Le Coq, Carl Gustaf Emil Mannerheim, Kaarlo Hilden, Gustaf Raquette, Sir Marc Aurel Stein, Ella and Percy Sykes etc., who also gave a place to abdals, living in Eastern Turkestan, in their reports and works. Information on the abdals of Eastern Turkestan, given by these explorers, become source to names’ studies, such as Chinese Zhao Xiangru and Uighur Haxim Turdi, Xeripcan Kasım, Mutellip Sidiq, Ibrahim Muti'i, Ablet Abbas, Mirsultan Osmanov and Ali Ğopur etc. in the next period, as well. Purpose of this study is to introduce studies, carried out until now on the abdals of Eastern Turkestan in the West and the East, and evaluate the present ones about the abdals’ origins, identities, languages and cultures.

Anahtar Kelimeler

Eastern Turkestan, Uighurs, Abdals, Äynu People

Kaynakça

• Abbas, Ablet. “Şeyhlerning Etnik Menbesi Toğrisida Bezi Karaşlirim”. Şincañ İctimaiy Penler Tetkikati 3 (1997), 76-81.
• Berbercan, Mehmet Turgut. “İsveç Türkolojisinde İki Bilgin: Gustaf Raquette ve Gunnar Jarring”. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi 10 (2017), 42-54.
• Çakmak, Serkan. “Tarım Havzası Abdallarının Gizli Dili: Eynuca”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi 4/4 (2015), 1480-1499.
• Dwyer, Arienne M. “Endangered Turkic Languages of China”. Tehlikedeki Türk Dilleri C. 1. ed. Süer Eker - Ülkü Çelik Şavk. Astana: Uluslararası Türk Kazak Üniversitesi, 2016, 431-450.
• Grenard, F. “Appendice: Races Particuliéres de Turkestan Chinois”. J.-L. Dutreuil De Rhins Mission Scientifique dans La Hute Asie 1890-1895 Deuxiéme Partie Le Turkestan et Le Tibet étude Ethnographique et Sociologique. Paris: 1898, 303-315.
• Gülçiçek, Ali Duran. “Abdallar”. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 25 (2003), 83-98.
• Ğopur, Eli. “Şincangdiki Abdallarniñ Etnik Menbesi Üstide Kayta İzdiniş”. Şincang İctimaiy Penler Tetqiqatı Jornili 3 (2009).
• Ğopur, Eli. “Şincangdiki Abdallarniñ İctimaiy İgiliki Toğrisida”. Şincang İctimaiy Penler Tetqiqatı Jornili 3 (2010). Ğopur, Eli. “Şincangdiki Abdallarniñ Tili Toğrısıda Tetqiqat”. Şincang İctimaiy Penler Tetqiqatı Jornili 1 (2011).
• Ğopur, Eli. Şincangdiki Abdallar Üstide Tetqiqat / The Abdals In Xinjiang. Ürümçi: Şincang Universiteti Neşriyati, 2016.
• Hayasi, Tooru. “Lexical Copying in Turkic: The Case of Eynu”. Studies on Turkish and Turkic Languages (Turcologica) 46 (2000), 433-439.
• Hayasi, Tooru vd. A Şeyxil Vocabulary –A Prelimanary Report of Linguistic Research in Şeyxil Village, Southwestern Xinjiang. Kyoto: Department of Linguistics, Faculty of Letters, Kyoto University, 1999.
• Hedin, Sven. Through Asia Vol. II. 1898.
• Hilden, Kaarlo. “The Abdals in Eastern Turkestan From an Anthropological Point of View”. Journal of the Royal Central Asian Society 36/1 (1949), 72-77.
• Johansen, Lars. Discoveries on the Turkic Linguistic Map. İstanbul: Swedish Research Institute in İstanbul, 2001.
• Kasım, Şeripcan. “Hotendiki Abdallar ve Ularniñ Tili Hekkide”. Hoten Pedagogika Aliy Tehnikom İlmiy Jornili 4 (2005), 30-35.
• Kasım, Şeripcan. “Hotendiki Abdallar ve Ularniñ Tili Hekkide”. Şincang Universiteti İlmiy Jornili 3 (2008), 78-90. Köprülü, M. Fuad. Türk Halkedebiyatı Ansiklopedisi Sayı 1. İstanbul: Burhaneddin Basımevi, 1935.
• Ladstätter, Otto-Andreas Tietze. Die Abdal (Äynu) in Xinjiang. Wien: Verlag Der Österreichischen Akademie Der Wissenschaften, 1994.
• Le Coq, August Albert von. “Die Abdal, in: Baessler-Archiv, Band II, Leipzig/Berlin 1912”. çev. Ali Serinkoz. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 103 (2022), 413-426.
• Mannerheim, Carl Gustaf. Across Asia from west to East in 1906-1908. Netherlands: 1969.
• Muti, İbrahim. “Yipek Yolidiki Kedimki Halklar ve Tiller”. İbrahim Muti İlmiy Makaliliri. Beicing: Milletler Neşriyati, 1990, 231-264.
• Osmanov, Mirsultan. Hazirki Zaman Uyğur Tilining Hoten Diyalekti. Ürümçi: Şincang Halk Neşriyati, 2004.
• Pelliot, Paul. “Les Âbdâl des Païnâp”, Journal Asiatique, Séeir 9, (1907), 115-139.
• Raquette, Gustaf. Muhammeds Religion: ett tvärsnitt genom Islams oplitiska och religiösa liv fram till vara dağar. Svenska missionsförbundets förl. Stockholm, 1935.
• Raquette, Gustaf. “Collection of Manuscripts from Eastern Turkenstan An Account of the Contents Across Asia from West to East 1906-1908”. ed. C. G. Mannerheim. Helsinki: 1940, 3-15”, çev. Zulhayat Ötkür. Uluslararası Uygur Araştırmaları Dergisi, 8 (2016), 172-182.
• Rudelson, Justin Jon. Oasis Identities: Uyghur Nationalism Along China’s Silk Road. New York: Columbia University Press, 1997.
• Rudelson, Justin-Jankowiak William. “Acculturation and Resistance: Xinjiang Identies in Flux”. Xinjiang China’a Muslim Borderland. ed. S. Frederick Starr. New York: Central Asia-Caucasus Institute, 2004, 299-319.
• Sartekin, Eziz Ataullah. Uyğur Xelq Maqal-Temsilliri. Ürümçi: Şincang Xelq Neşriyati, 2013.
• Sıdıq, Mutellip. “Eftalitlar Kovmi ve Ular Kollinivatkan Til Toğrisida”. Til ve Terjime 2 (1985).
• Sıdıq, Mutellip. “Şeyhler ve Patçiyim Maziri”. Şincang Pedagogika Universiteti İlmiy Jornili 3 (1988).
• Stein, Marc Aurel. Ruins of Desert Cathay/Personal Narrative of Explorations in Central Asia and Westernmost China. London: Macmillan, 1912.
• Svanberg, Ingvar. “Ethnic Categorizations and Cultural Diversity in Xinjiang: The Dolans along Yarkand River”. Central Asiatic Journal 40 (1996), 260-282.
• Sykes, Ella. Through Deserts and Oases of Central Asia. London: The Macmillan Company, 1920. Wurm, A. Stephen. “Two Turkic-Based Hybrid Languages in Northwestern China”. Turkic Language 1 (1997), 241-253.
• Zhao Xiangru-Haşim Turdi. “Eynu Tili ve Eynu Tilidiki Sanlar”. Şincang Daşue İlmiy Jornili 1 (1985), 122-127.