KUMKAPI’DA BİR GÜLŞENİHANE: MUHSİNE HATUN TEKKESİ

Yıl 2023, Sayı: 108, 165 - 182, 26.12.2023

Mahmut Demirdil , Muhammed Ali Yıldız

https://doi.org/10.60163/hbv.108.09

Öz

Muhsine Hâtun Tekkesi, Gülşeniyye tarîkatının İstanbul’da kurulan ilk tekkelerinden biridir. Şehrin ilk Gülşenîhâneleri, XV. yüzyılda tarîkatın kurucusu ve pîri İbrâhim Gülşenî tarafından halife bırakılan Hasan Zarîfî Efendi öncülüğünde kurulmuştur. Bu tekkeler; Rumelihisarı’nda bulunan Durmuş Dede Tekkesi ile Kumkapı’da kurulan, tahsis edildiği zamanlar kiliseden bozma bir mescit durumunda olan Muhsine Hâtun Tekkesi’dir. Hasan Zarîfî Efendi’nin uzun yıllar şeyhliğini yaptığı Durmuş Dede Tekkesi hakkında oldukça detaylı çalışmalar yapılmıştır. Ancak Gülşenîlik için şehirde ayrı bir değeri ve önemi olduğunu düşündüğümüz Muhsine Hâtun Tekkesi hakkında münhasıran bir çalışma bulunmamaktadır. Bu nedenle kadın vakıflarının ilgi çeken bir saha olduğu göz önünde bulundurularak Muhsine Hâtun Tekkesi’nin de ayrıca ele alındığı, araştırmacılara derlenmiş bilgiler sunacak bir çalışma yapılmasına ihtiyaç duyulmuştur. Gülşenîliğin İstanbul süreci Sadrâzam İbrâhim Paşa, Kanûnî Sultan Süleyman ve İbrâhim Gülşenî ekseninde yaşanan gelişmeleri ile dikkat çekici bir arka plana sahiptir. Bu hâdiselerin, ileride ihyâ edilecek olan yapıda etkili olabileceği ihtimaline de kapı aralanmaktadır. Çalışmanın amacı, yaklaşık 500 yıllık mazisiyle Kumkapı’nın anıtsal yapılarından biri olan Muhsine Hâtun Tekkesi’nin tarihsel sürecinde yaşanan olayları, etkilendiği afetleri, mimari özellikleri ve şeyhleri ile incelenmeye çalışılmasıdır. Çalışmamız fotoğraflarla desteklendiği gibi yapının önceki yıllara ait durumlarıyla da karşılaştırılmıştır. Doküman/belgesel tarama ve saha incelemesi tekniklerinden yararlandığımız çalışma, Gülşeniyye tarîkatının İstanbul’daki Muhsine Hâtun Tekkesi ile sınırlandırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Tasavvuf, Gülşeniyye, İbrâhim Gülşenî, Muhsine Hâtun, İbrâhim Paşa, İstanbul

A Gulshani Lodge In Kumkapı: Muhsine Hatun Lodge

Öz

Muhsine Hatun Lodge is one of the first lodges of the Gulshaniyya sect established in Istanbul. The first Gulshaniyya lodges of the city were established in the 15th century under the leadership of Hasan Zarifi Efendi, who was left as the caliph by Ibrahim Gulshani, the founder of the sect. These lodges; Durmuş Dede Lodge in Rumelihisarı and Muhsine Hatun Lodge, which was established in Kumkapı and was a masjid converted from a church when it was allocated. Very detailed studies have been carried out about the Durmuş Dede Lodge, where Hasan Zarifi Efendi was the sheikh for many years. However, there is no separate study about Muhsine Hatun Lodge, which started its activities as a Gulshani lodge and which we think has a special value and importance for Gulshaniyya in the city. Considering that women's foundations are an area of interest, there was a need to conduct a study that could present compiled information to researchers, in which Muhsine Hatun Lodge was also discussed. The Istanbul process of Gulshanism has a remarkable background with its developments in the axis of Ibrahim Pasha, Suleiman The Magnificent and Ibrahim Gulshani. It is possible that this situation may have had an impact on this structure to be built in the future. The aim of this study is to try to examine the historical events of Muhsine Hatun Lodge, which is one of the monumental structures of Kumkapı with its 500 year old past, the disasters it affected, its architectural features and its sheikhs. Our study was supported by photographs and compared with the conditions of the building in previous years. The study, which we used document scanning and field investigation techniques, was limited to Muhsine Hatun Lodge in Istanbul of the Gulshaniyya sect.

Anahtar Kelimeler

Mysticism, Gulshaniyya, Ibrahim Gulshani, Muhsine Hatun, Ibrahim Pasha, Istanbul

Kaynakça

• Angell, Elizabeth. “Bir Şehir Manzarası: İstanbul’un Tarihinde Depremler”. Antik Çağ'dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İsam ve Kültür Aş. Projesi, 2015, 1/510-518.
• Arı, Osman Sacid. Meclis-i Meşâyıh Arşivi’ne Göre Hicrî 1296–1307 (Miladî 1879–1890) Yılları Arasında Osmanlı Tekkelerinde Ortaya Çıkan Problemler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2005.
• Ayvansarayî Hüseyin Efendi. Hadîkatü’l-Cevâmi’ (İstanbul Câmileri ve Diğer Dînî-Sivil Mi’mârî Yapılar). nşr. Ahmed Nezih Galitekin. İstanbul: İşaret Yayınları, 2001.
• Azamat, Nihat. “İbrâhim Gülşenî”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 21/301-304. İstanbul: TDV Yayınları, 2000.
• Babayusuf, Sümeyye. Kültürel Miras Odaklı Mahalle Yenilemesi: Muhsine Hatun ve Şehsuvar Bey Mahalleleri Örneği. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Bandırmalızâde, Ahmed Münib Efendi. Mecmûa-yı Tekâyâ. İstanbul: Alem Matbaası, 1307.
• Basut, Serda, 19. Yüzyılda Batılılaşma Etkisinde Bir Osmanlı Semti: Kumkapı. İstanbul: İstanbul Teknik Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Başar, Fahameddin. “1251-1453 Yılları Arasında İstanbul’u Etkilemiş Olan Doğal Afetler”, Afetlerin Gölgesinde, ed. Said Öztürk. İstanbul: İBB Kültür A.Ş, 2009, 85-106.
• Baycar, Yüksel Aktaş. II. Mahmud’un Kızı Mihrimah Sultan’ın Sûr-ı Hümayunu. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Bayram, Sadi (ed.). Mimarbaşı Koca Sinan Yaşadığı Çağ ve Eserleri, 2 Cilt. İstanbul: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1988.
• BOA, Osmanlı Arşivi. Dahiliye Nezâreti Defterleri [İ.DH]. No. 525-36254. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkâf Nezâreti Defterleri [İ.EV]. No. 1269. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Evkâf Nezâreti Defterleri [İ.EV]. No. 593. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Muallim Cevdet Tasnifi Belgeleri [C.EV]. No. 101-104/1-9. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Sadâret Resmî Maruzât Evrakı [Y.A.RES]. No. 463. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûrâ-yı Devlet Defterleri [ŞD]. No. 164-48. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• BOA, Osmanlı Arşivi. Şûrâ-yı Devlet Defterleri [ŞD]. No. 180-23. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr/
• Bölükbaşı, Ayşe. “XVI. Yüzyıl İstanbul'unda Devlet ve Tarikatlar: Halvetî Tekkelerinin İnşasında Devlet İdarecilerinin Rolü”. History Studies 6/3 (2014), 71-87.
• Çelebi, Saî Mustafa. Yapılar Kitabı, Tezkiretü’l-Bünyan ve Tezkiretü’l-Ebniye (Mimar Sinan’ın Anıları), haz. Hayati Develi, İstanbul: K Kitaplığı, 2003.
• Dağdelen, İrfan. Alman Mavileri: 1913–1914 I. Dünya Savaşı Öncesi İstanbul Haritaları. 2 Cilt. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi Kütüphaneler ve Müzeler Müdürlüğü, 2007.
• Demirağ, Dilaver. İstanbul'un Semtleri: Kumkapı. İstanbul: İstanbul Büyükşehir Belediyesi, 2003.
• Demirel İşli, Esin. İstanbul Tekkeleri Mimarisi Eklentileri ve Restorasyonu. İstanbul: Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1998.
• Dişören, N. Esra. İstanbul’daki Ahşap Cami, Mescit ve Tekkeler. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 1993.
• Donuk, Suat. Hadâ’iku’l-hakâ’ik fî tekmileti’ş-şakâ’ik: nev‘îzâde atâyî’nin şakâ’ik zeyli (C. I-II). İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Geçer, Selin Birgül - Mıhçıoğlu Bilgi, Elif. "İstanbul’da Tarihi Kumkapı’nın Son Yirmi Yıldaki Fiziksel Değişimi (1994-2013)". İdealkent 8 / 22 (2017), 510-537.
• Genim, Sinan. "İstanbul ve Mimari". Şehir ve Kültür İstanbul. ed. Ahmet Emre Bilgili. İstanbul: Profil Yayınları, 2012.
• Gülşeni, Muhyî-i. Menâkıb-ı İbrahim Gülşenî. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2014.
• Işın, Ekrem. “Osmanlı Döneminde Tasavvufî Hayat”. Osmanlı. ed. Güler Eren. Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 1999, 4/451-458.
• Kara, Mustafa. “Gülşeniyye”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 14/256-259. İstanbul: TDV Yayınları, 1996.
• Kılıç, Rüya. "Osmanlı Devleti'nde Gülşenî Tarikatı (Genel Bir Yaklaşım Denemesi)". OTAM Ankara Üniversitesi Osmanlı Tarihi Araştırma ve Uygulama Merkezi Dergisi 15/15 (2004), 209-226.
• Konur, Himmet. İbrâhim Gülşenî Hayatı, Eserleri, Tarikatları. İstanbul: İnsan Yayınları, 2000.
• Korkusuz, Şefik. İstanbul Tekkeleri ve Postnişinleri. İstanbul: IQ Kültür Sanat Yayıncılık, 2016.
• Köse, Fatih. “İstanbul’da Tekke Olarak Kullanılan Roma ve Bizans Kilise Yapıları”. Tasavvur: Tekirdağ İlahiyat Dergisi 4/2 (Aralık 2018), 840-874.
• Köse, Fatih. İstanbul Halveti Tekkeleri. İstanbul: Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı Yayınları, 2012.
• Köseoğlu, Mehmed Akif. Suriçi İstanbul’un Tekkeleri ve Son Şeyhleri, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2022.
• Kuran, Aptullah. "Mimar Sinan'ın İlk Eserleri". Belleten 37/148 (1973), 533-544.
• Maden, Fahri. “Arşiv Belgeleri ve Vakıf Kayıtları Işığında Durmuş Dede Tekkesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 101 (2022), 269-310.
• Öngören, Reşat. “Osmanlı Türkiye’sinde Tarikatlar”. Türkiye’de Tarikatlar. ed. Semih Ceyhan. İstanbul: İSAM Yayınları, 2015, 55-94.
• Övüç, Erkan. “Mecmua-i Tekâyâların Serencamı ve Yeni Bir Liste Neşri”. Tasavvuf 27 (2011), 269-320.
• Öz, Tahsin. İstanbul Camileri. 1 Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1987.
• Özcan Kartal, Berat Nur. Kültürel Mirasın Korunmasında Belleğin Önemi: Muhsine Hatun ve Şehsuvar Bey Mahalleleri. İstanbul: Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi, Fen Bilimleri Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Özcan, Serpil. “Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri”. İslam Tetkikleri Dergisi-Journal of Islamic Review 12/2, (2022), 615-644.
• Özcan, Serpil. XIX. Yüzyıl İstanbul Tekkeleri ve Mekânsal Konumlanışları. İstanbul: İstanbul Şehir Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Özsaray, Mustafa. Arşiv Belgeleri Işığında Osmanlı'da Devlet-Tekke İlişkileri (XIX. Yüzyıl). İstanbul: Fatih Sultan Mehmet Vakıf Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Temel İslam Bilimleri Anabilim Dalı, Doktora Tezi, 2018.
• Pervititch, Jacques. Stamboul. Secteur Guedik-Pacha. Koum-Kapou. İstanbul: S.P.I Fratelli Haim, 1923. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/128532
• Salt Araştırma (SALT), “İstanbul Kumkapı İbrahim Paşa Zevcesi Muhsine Hatun Camii vaziyet planı, plan, kesit ve görünüş, 1/100, 1/200 - Site plan, plan, section and elevation of İbrahim Paşa Zevcesi Muhsine Hatun Camii in Kumkapı, 1/100, 1/200”. Erişim 3 Mart 2023. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/80632
• Salt Araştırma (SALT), “kumkapı Muhsine Hatun Camii rölöve krokileri - Survey sketches of Muhsine Hatun mosque in Kumkapı”. Erişim 4 Mart 2023. https://archives.saltresearch.org/handle/123456789/70211
• Tanman, Baha. İstanbul Tekkelerinin Mimari ve Süsleme Özellikleri Tipoloji Denemeleri. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1990.
• Tanman, Baha. “Muhsine Hatun Mescidi ve Tekkesi”, Dünden Bugüne İstanbul Ansiklopedisi, 5 Cilt. İstanbul: Kültür Bakanlığı ve Tarih Vakfı Yayınları, 1994.
• Tek, Abdurrezzak. Tarihi Süreçte Tasavvuf ve Tarikatlar. Bursa: Emin Yayınları, 2016. turkiyenintarihieserleri. “İbrahim Paşa Muhsine Hatun Cami -Kadırga”. Erişim 3 Mart 2023. http://turkiyenintarihieserleri.com/?oku=1509
• Türker, Orhan. Kondoskali’den Kumkapı’ya. İstanbul: Sel Yayıncılık, 2019.
• Ürekli, Fatma. “Osmanlı Döneminde İstanbul’da Meydana Gelen Âfetlere İlişkin Literatür”. Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi. 8/16 (2010), 101-130.
• Vassâf, Osmanzâde Hüseyin. Sefîne-i Evliyâ. 3 Cilt. İstanbul: Kitabevi, 2015. Yandex. “Muhsine Hatun Cami”. Erişim 8 Nisan 2023. https://yandex.com.tr/harita/org/muhsine_hatun_cami/217639856349/?ll=28.963221%2C41.005441&z=16
• Yıldız, Kenan. “Şehir Topoğrafyasına Etkisi Bakımından Osmanlı Dönemi İstanbul Yangınları”. Antik Çağ'dan XXI. Yüzyıla Büyük İstanbul Tarihi. ed. Coşkun Yılmaz. İstanbul: İsam ve Kültür Aş. Projesi, 2015. 1/486-503.
• Yurtbakan, Ahmet. Muhsine Hatun Mescidi ve Tekkesi (Fotoğraf, 2023). Kültür Envanteri, 5 Mayıs 2023, https://kulturenvanteri.com/yer/?p=7803