GARİP KALDIM VATANIMDAN UZAKTA: KLASİK TÜRK ŞİİRİNDE ŞÂM-I GARÎBÂN

Yıl 2023, Sayı: 108, 245 - 258, 26.12.2023

Eda Tok

https://doi.org/10.60163/hbv.108.013

Öz

Divan şairleri yaşadıkları toplumun özelliklerine, yaşayış biçimlerine, günlük hayatta karşılaştıkları hemen her nesneye şiirlerinde yer vermiş, duygu ve düşüncelerini anlatmak için bu unsurları birer araç olarak kullanmışlardır. Şairler şiirlerinde genel itibarıyla ortak kelime, kavram ve deyimlere yer vermişlerdir. Ancak şairler, kelime ve kavramların bilinen temel anlamlarının yanında kavramların mecaz, yan anlamlarını ve çağrışımlarını da şiirlerinde kullanmışlar; edebî sanatlar yoluyla söz oyunlarına ve kelimelerin zengin çağrışımlarına çeşitli vesilelerle yer vermişlerdir. Şairlerin şiirlerinde dikkatimizi çeken ifadelerden biri de “Şâm-ı garibân” ibaresidir. Akşamı hüzünlü, gamlı akşam, garipler akşamı demek olan “Şâm-ı garibân” ifadesinin çeşitli anlamları bulunmaktadır. Bir kimsenin öldüğü, defnedildiği günün akşamına şâm-ı garibân denilmektedir. Şiilere göre şâm-ı garibân, Hz. Hüseyin ve arkadaşlarının başına gelen musibetin akşamını ifade etmektedir. Hz. Hüseyin’in şehit edildiği muharremin onuncu günü akşamına, ehl-i beytin Yezid’in askerine esir düştüğü geceye “Şâm-ı garîbân” denilmektedir. Aynı zamanda gariplerin akşam olunca daha çok dertlendiğini ifade etmek için de bu zamana akşam garipliği anlamında şâm-ı garibân denilmiştir. Çalışmamızın konusunu da dikkatimizi çeken “şâm-ı garibân” ibaresinin şiirlerdeki kullanımı oluşturmaktadır. Çalışmamız için öncelikle şairlerin divanları taranarak “şâm-ı garibân” ibaresinin kullanıldığı beyitler tespit edilmiştir. Tespit edilen beyitlerin incelenmesine geçmeden önce şâm-ı garibân ibaresi hakkında kaynaklardan elde edinilen bilgilere yer verilecektir. Tespit edilen tüm beyitler incelenip seçilen örnek beyitler sunularak “şâm-ı garibân” ibaresinin Klasik Türk şiirinde hangi anlamlarıyla yer aldığı ve hangi anlamdaki kullanımın şiirlerde daha ağır bastığı gösterilmeye çalışılacaktır. Böylece klasik Türk şiirinin zengin anlam dünyasında “şâm-ı garibân” kavramının ne ifade ettiği, ne çağrıştırdığı, kullanım sıklığının ne kadar olduğu da ortaya konulmuş olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk Şiiri, Divan, Şair, Şâm-ı Garibân.

ŞÂM-I GARIBÂN IN CLASSICAL TURKISH POETRY

Öz

Poets of the classical Ottoman era incorporated into their poetry the characteristics of the society in which they lived, their way of life, and almost every object they encountered in their daily lives as a means to express their emotions and thoughts. Generally, the poets included common words, concepts, and phrases in their poems. However, in addition to the basic meanings of the words and concepts, poets used the metaphorical and secondary meanings and connotations of these concepts in their poetry, and utilized word play and rich associations of words through literary arts. One of the striking expressions that poets used in their poems is “Şâm-ı garibân”. This phrase has various meanings. It refers to an evening that is melancholic and sorrowful, and it is also used to refer to the evening of the day someone dies and is buried. For Shiites, “Şâm-ı garibân” refers to the evening of the calamity that befell Imam Hussein and his companions. The evening of the tenth day of Muharram, when Imam Hussein was martyred and the ahl el-bayt were taken captive by the soldiers of Yezid, is also called “Şâm-ı garibân”. Additionally, this expression is used to denote the evening of the poor and destitute, who feel more distressed when the night falls. The aim of this study is to examine the use of the expression “Şâm-ı garibân” in classical Turkish poetry. First, we have identified couplets where this expression is used by examining the diwans of poets. Before discussing the couplets, we will provide information from sources about the expression “Şâm-ı garibân”. We will then analyse all identified couplets and present selected examples to show the various meanings of the expression “Şâm-ı garibân” in classical Turkish poetry and to determine which meaning is more dominant in the poems. Therefore, we will reveal what the concept of “Şâm-ı garibân” means and connotes in the rich world of classical Turkish poetry, and how frequently it is used.

Anahtar Kelimeler

Classical Turkish poetry, Poets, Şâm-ı garibân.

Kaynakça

• And, Metin. Ritüelden Drama Kerbelâ-Muharrem-Ta‘ziye. İstanbul: YKY Yayınları, 2002.
• Arı, Ahmet. Sâkıb Dede (Mevlevîlikte Bir Hanedanlık Kurucusu) Dîvân. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Erişim 15 Nisan 2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59860,sakib-dede-divanipdf.pdf?0.
• Arslan, Mehmet. Antepli Aynî Divanı. İstanbul: Kitabevi Yayınları, 2004.
• Arslan, Mehmet-Mehtap Erdoğan. Kerbelâ Mersiyeleri. Ankara: Grafiker Yayınları, 2009.
• Aykanat, Timuçin. Sâfî Baba ve Divanı (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin-Sadeleştirme-Sözlük-Dizin), Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Beder, Erkan. Iğdır İlinde Muharrem Ayı Törenleri, Erzurum: Atatürk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Bektaş, Ekrem. Muvakkit-zâde Muhammed Pertev Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Erişim 10 Nisan 2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55973,pertev-divanipdf.pdf?0. Biltekin, Halit. Şeyhî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Erişim 1 Mayıs 2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/61044,seyhi-divanipdf.pdf?0.
• Buttanrı, Müzeyyen. “Kerbelâ Olayının Azerbaycan ve Türk Tiyatrosuna Yansıması”, Çeşitli Yönleriyle Kerbela (Edebiyat) II (2010), 253-280.
• Cebecioğlu, Ethem. Tasavvuf Terimleri ve Deyimleri Sözlüğü. İstanbul: Ağaç Kitabevi Yayınları, 2009.
• Ceylan, Ömür ve Yılmaz, Ozan. Hazâna Sürgün Bahâr: Keçecizâde İzzet Molla ve Divân-ı Bahâr-ı Efkâr. İstanbul: Kitap Sarayı Yayınları, 2005.
• Çavuşoğlu, Mehmet ve Tanyeri, M. Ali. Zâtî Divanı (Edisyon Kritik ve Transkripsiyon) III. İstanbul: İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları, 1987.
• Doğan, Muhammed Nur. Şeyhülislâm Esad ve Divanı. İstanbul: Milli Eğitim Bakanlığı Yayınevi, 1997.
• Ergin, Ali Şakir. Yozgatlı Mehmed Said Fennî Divânı. Ankara, 1996.
• Ersoy, Ersen ve Ay, Ümran. Hoca Dehhânî Divanı. Ankara: Türkiye Bilimler Akademisi, 2017.
• İpekten, Halûk. Nailî Divanı. Ankara: Akçağ Yayınları, 1990.
• Kara, Ayşe. Iğdır Caferileri Halk Bilimi Araştırmaları. Mersin: Mersin Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2019. Kaya, Bayram Ali. Azmî-zâde Hâletî Dîvânı-Giriş ve Dîvân’ın Tıpkıbasımı Topkapı Sarayı Müzesi Kütüphanesi Hazine 814. Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü Yayınları, 2003.
• Kazan Nas, Şevkiye. Tâhir Selâm Divanı. Konya: Palet Yayınları, 2019.
• Koçak, Fatma. Fâik Mahmud ve Dîvânı. Ankara: Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2006.
• Mermer, Ahmet. Mezâkî: Hayatı, Edebî kişiliği ve Divanının Tenkidli Metni. Ankara: Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 1994.
• Muhaddisi, Cevad. A’dan Z’ye Kerbela Ansiklopedisi. İstanbul: Asr Yayıncılık, 2010.
• Örs, Derya. “Siyâvuş”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi 37 (2009), 308- 309.
• Öz, Mustafa. “Kerbelâ”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi 25 (2022), 271-272.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divan Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 2018.
• Schimmel, Annemarie. İki Renkli Sırma Farsça Şiirin İmgeleri. İstanbul: Alfa Yayıncılık, 2020.
• Topal, Ahmet. “Klasik Türk Şiirinde ‘Şam-ı Şerif’’”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi [TAED] 48 (2012), 51-70.
• Tosun, Erhan. Erbilli Âmâ Yusuf Garibî Efendi Divanı (İnceleme-Tenkitli Metin). Sakarya: Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2007.
• Turan, Selami ve Akgül, Ahmet. “Sâfî’nin Kerbelâ Mersiyesi Üzerine Bir Tahlil”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 64 (2012), 31-42.
• Uzun, Mustafa İsmet. “Türk Edebiyatında Kerbelâ”, Türkiye Diyanet Vakfı Ansiklopedisi 25 (2022), 274-275.
• Yenikale, Ahmet. Sünbülzâde Vehbî Dîvânı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Erişim 10 Nisan 2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56212,sunbulzade-vehbi-divanipdf.pdf?0.
• Yeniterzi, Emine. “Klasik Türk Şiirinde Ülke ve Şehirlerin Meşhur Özellikleri”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi Klâsik Türk Edebiyatının Kaynakları Özel Sayısı-Prof. Dr. Turgut KARABEY Armağanı- 3/ 15 (2010), 301-334.
• Yılmaz, Kadri Hüsnü. Diyarbakırlı Hâmî Ahmed Divanı. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, Erişim 1 Mayıs 2023. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56082,diyarbakirli-hami--ahmed-divanipdf.pdf?0.