MUMUN DİLİNDEN BİR TEKKE ŞAİRİNİN HASB-İ HÂLİ: ŞEM‘A-NÂME-İ NECMÎ

Yıl 2023, Sayı: 108, 331 - 352, 26.12.2023

Bilge Karga Göllü

https://doi.org/10.60163/hbv.108.017

Öz

Ömer Necmî Efendi (Necmî) (H. 1230 ?/M. 1815-H. 1307/ M. 1889) Halvetiyye, Rıfâ’iyye, Şâzeliyye, Şettâriyye tarikatlarına intisap etmiş bir tekke-tasavvuf şairidir. Ömrü boyunca tasavvuf yolundan ayrılmayan şairi çevresi “Necmî Baba” olarak adlandırır. 12. yüzyılda Türkistan’da hâcegân yolunu tutan sufilerle Yesevî dervişleri arasında ilgi gören “baba” ismi, sonraki asırlarda toplumun üst kesimlerine temayüz eden kişilere verilmiştir. Bu da şairin mutasavvıflar arasında saygın bir konumda olduğunu gösterir. Necmî’nin çalışmaya konu olan Şem‘a-nâme-i Necmî isimli eseri Süleymaniye Kütüphanesi Galata Mevlevihanesi Koleksiyonu’ndaki (Demirbaş No: 257/başlıksız) bir yazma eser içindedir. Bu eserin yazımını, temmet kaydına göre Necmî’nin ölümünden 18 yıl sonra Ahmed Îrânî tamamlamıştır. Şem‘a-nâme-i Necmî edebî tür olarak şairin çilesini mumun dilinden anlatan bir hasb-i hâl olarak değerlendirilebilir. 69 beyitten oluşan ve kaside nazım şekliyle yazılan eser tasavvufi aşk üzerine kurgulanmıştır. Mum ve pervane sembolleri şairin içsel yolculuğuyla bağlantılı kullanılmış, şiir sonunda tasavvufi aşk mesnevilerine benzer şekilde âşık ve mâşuk tiplerinin bütünleşmesi/bir olması konusu işlenmiştir. Alegorik özellik gösteren metin, mum ve pervane sembollerinin arka planında şairinin seyr ü sülûkunu anlatmıştır. Arkaik kelimeler, deyim ve atasözlerini de kullanan şair bu yolculuğu akıcı ve anlaşılır bir dille ifade etmiştir. Çalışmada önce muma dair bilgi verilmiş, divan şiirinde mumun kullanımı ve Şem‘ ü Pervâne mesnevi geleneğinden bahsedildikten sonra Şem‘a-nâme-i Necmî üzerinde durulmuştur. Eser, edebî tür yönüyle değerlendirildikten sonra biçim ve içerik olarak incelenmiştir. Araştırmanın inceleme kısmında sadece metnin nesre çevirisi sunulmuş, makale sonuna ise transkripsiyonlu metin ve tıpkıbasım eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Tekke-Tasavvuf Edebiyatı, Divan Şiiri, 19. Yüzyıl, Necmî, Mum, Hasb-i Hâl

HASB-I HAL OF A TEKKE POET FROM CANDLE'S LANGUAGE: ŞEM‘A-NAME-İ NECMİ

Öz

Ömer Necmi Efendi (Necmi) (H. 1230 ? / M. 1815 - H. 1307 / M. 1889) is a dervish lodge-mystic poet who was affiliated with the Halvetiyye, Rıfa'iyye, Şazeliyye and Şettariyye orders. The poet, who did not stray from the path of mysticism throughout his life, calls his circle "Necmi Baba". The name "father", which attracted attention among the Sufis and Yesevi dervishes who took the path of Hajagan in Turkestan in the 12th century, was given to people who distinguished themselves in the upper parts of the society in the following centuries. This shows that the poet is in a respectable position among mystics. Şem‘a-name-i Necmi, which is the subject of our study, is in the Süleymaniye Library Galata Mevlevihane Collection (Asset No: 257/untitled) was found in a manuscript. The writing of this work was completed by Ahmed İrani 18 years after Necmi's death, according to the temmet record in it. As a literary genre, Şem‘a-name-i Necmi can be considered as a hasb-i hal that describes the poet's ordeal through the language of a candle. The work, which consists of 69 couplets and written in ode verse, is based on mystical love. Candle and propeller symbols are used in connection with the inner journey of the poet, and at the end of the poem, the subject of the integration/unification of the lover and the beloved is discussed, similar to the mystical love masnavis. The text, which has an allegorical feature, describes the poet's journey in the background of candle and propeller symbols. Using archaic words, idioms and proverbs, the poet expressed this journey in a fluent and understandable language. In the study, firstly, detailed information about candles was given, after mentioning the use of candles in divan poetry and the tradition of Şem‘ ü Pervane masnavi, Şem‘a-name-i Necmi was emphasized. After the work was evaluated in terms of literary genre, it was also examined in terms of form and content. In the analysis part of the research, only the prose translation of the text was presented, and the transcribed text and facsimile were added to the end of the article.

Anahtar Kelimeler

Tekke-Sufi Literature, Divan Poetry, 19th Century, Necmi, Candle, Hasb-i Hal

Kaynakça

• A. Tekin, Gönül. Feyzî Çelebi Şem’ ü Pervâne (İnceleme-Metin-Tıpkıbasım). Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü, 1991. B. Aça, Mehmet-Gökalp, Haluk-Kocakaplan, İsa. Başlangıçtan Günümüze Türk Edebiyatında Tür ve Şekil Bilgisi. İstanbul: Kesit Yayınları, 2011.
• Açıl, Berat. Muhyî’s Hüsn ü Dil: An Allegorical Work. İstanbul: Boğaziçi University, Doktora Thesis, 2010.
• Akdemir, Ayşegül. “Güzellik, Aşk ve Bilgi Üçgeninde ‘Şem ve Pervâne’”. Turkish Studies, 5/3, 1-36, 2010.
• Aksoy, Derya. Klasik Türk Edebiyatında Şem’ ü Pervâne Motifi. Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Aksoy, Ömer Asım. Atasözleri Sözlüğü. C. I. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1989.
• Aksoy, Ömer Asım. Deyimler Sözlüğü. C. II. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1998.
• Alpay, Günay. “Zati ve Şem’ ü Pervâne Mesnevisi”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 11, 129-142, 2012.
• Armutlu, Sadık. “Hâcû-yı Kirmânî’de Şem’ İmgesi ve Klasik Türk Şiirine Yansıması”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, TAED-63, 59-101, 2018.
• Armutlu, Sadık. “Kelebeğin Ateşe Yolculuğu: Klasik Fars ve Türk Edebiyatında Şem’ ü Pervâne Mesnevileri”. A.Ü. Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi Sayı 39 (Prof.Dr. Hüseyin Ayan Özel Sayısı), 877-907, 2009.
• Armutlu, Sadık. “Klâsik Türk Edebiyatında Şem’ ü Pervâneler ve Lâmi’î Çelebi’nin Şem’ ü Pervâne Mesnevisi”. A journal of Iranology Studies, 1, 137-176, 2014.
• Armutlu, Sadık. “Şem’ u Pervâne”. İslâm Ansiklopedisi (DİA). 38, 495-497, İstanbul: TDV Yayınları, 2010.
• Armutlu, Sadık. “Zâtî’nin Şem’ ü Pervâne Mesnevisi’nde Sosyal Hayat ve Motifler”. Sosyal Bilimler Dergisi, 5/22, 349-371, 2018.
• Arslan, Mehmet. Türk Edebiyatında Surnameler (Osmanlı Saray Düğünleri ve Şenlikleri). Ankara: AKM Yay., 1999.
• Artun, Erman. Dinî-Tasavvufî Halk Edebiyatı Edebiyat Tarihi/Metinler. Adana: Karahan Kitabevi, 2011.
• Atabek, Reşat. Sayı Sembolizmine Genel Bakış, Mimar Sinan Yayınları. İstanbul: Yenilik Basımevi, 1987.
• Aydın, Şadi. Türk Edebiyatı’nda Farsça Divân ve Divânçeler. Nüsha, 15, 31-40, 2004.
• Aydoğan, Bedri. “Bazı Kaynaklardaki Uyakla İlgili Bilgiler Üzerine Görüşler”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 8/8, 16-32, 2001.
• Aynur, Hatice. “Sehî, Latîfî ve Âşık Çelebi Tezkirelerine Göre Türler”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları 4 Nazımdan Nesire Edebî Türler (25 Nisan 2008 Bildiriler). (haz.: Aynur, Hatice-Çakır, Müjgân-Koncu, Hanife-Kuru, Selim S.-Özyıldırım, Ali Emre). İstanbul: Turkuaz Yay., 2009.
• Batislam, H. Dilek. “Tarih ve Kültür Kaynağı Olarak Hasb-i Hâller”. Türklük Bilimi Araştırmaları, 22, 29-42, 2007.
• Batislam, H. Dilek. Divan Edebiyatı Bahçesinden (Örneklerle Türler). İstanbul: Türkiyat Doğu Kütüphanesi Yay., 2016.
• Batislam, Hanife Dilek. “Divan Şiirinde Mum ve Cem Sultan’ın Şem’ (Mum) Gazeli”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 24, 108-136, 2020.
• Batislam, Hanife Dilek. Hasbıhâl-i Sâfî. İstanbul: Kitabevi Yay., 2003.
• Benli, Şeyma. Klasik Türk Edebiyatında Münazara Sümerlerden Osmanlılara Bitmeyen Tartışmaların Hikâyesi. İstanbul: DBY Yay., 2021.
• Birinci, Necat-Yetiş, Kâzım-Andı, Fatih-Ülgen, Erol-Sağlam, Nuri-Çoruk, Ali Şükrü (haz.). Ali Nazîmâ-Faik Reşad Mükemmel Osmanlı Lügati. İstanbul: TDK Yay., 2009 . Bursalı Mehmed Tâhir. Osmanlı Mü’ellifleri II. İstanbul: Matbaa-i ‘Âmire, 1333.
• Çetin, İsmet. “Türk Kültüründe Bab (Baba)/Ata Geleneği”. Millî Folklor, 19/76, 70-75, 2007.
• Çörek, Dilek. Klâsik Türk Edebiyatı Metinlerinde “Şem’ ü Pervâne” Metaforu-Zâtî Divanı Örneğinde-. İzmir: Ege Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 2019.
• Dankoff, Robert vd. (haz.). Evliya Çelebi, Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi. C. I, İstanbul: Yapı Kredi Yay., 2006.
• Demirel, Şener. “Sembol, Sembolik Dil ve Bu Bağlamda Mesnevî’nin İlk 18 Beytindeki Sembolik Unsurlar”. Turkish Studies, 7/3, 915-947, 2012.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. 21. bas., Ankara: Aydın Kitabevi, 2004. Dilçin, Cem. Örneklerle Türk Şiir Bilgisi. Ankara: TDK. Yay., 1983.
• Enverî, Hasan. Ferheng-i Füşürde-i Sühan. C. I-II. Tahran, 1382. Erişim: 04.06.2023/18:32 Gökalp, Haluk. “Bir Osmanlı Memurunun Hal-i Pür Melali: Sergüzeşt-i İstolçevi”. Çukurova Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 13/1, 151-166, 2004.
• Gökalp, Haluk. Divan Şiirinde Hasb-i Hâller ve Mûyî’nin Nâlân u Handân’ı. Adana: Karahan Yay., 2009.
• Gökalp, Haluk. Eski Türk Edebiyatında Manzum Sergüzeşt-nâmeler. İstanbul: Kitabevi Yay., 2009.
• Güftâ, Hüseyin. “Divan Şiirinde Vakt-i Seher”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi (Klâsik Türk Edebiyatının Kaynakları Özel Sayısı-Prof.Dr. Turgut Karabey Armağanı). 3/15, 93-137, 2010.
• Güler, Zülfi. “Şeyh Galib Divanında Ayna Sembolü”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 14/1, 103-121, 2004.
• Güneş, Kadir. Arapça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Mektep Yayınları, 2011.
• Güzel, Abdurrahman. Dinî-Tasavvufî Türk Edebiyatı. Ankara: Akçağ Yay., 2000.
• http://www.yazmalar.gov.tr//basit-arama?q=name Erişim: 4.06.2023/15:10
• https://kasif.mkutup.gov.tr/OpacArama.aspx?Ara=name&DtSrc=0&fld=1&NvBar=0
• İçli, Ahmet. “Hüsn ü Aşk Mesnevisinde Dramatik Aksiyonu Oluşturan Değerler Üzerine Bir İnceleme”. Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 20/2, 57-78, 2010.
• Kanar, Mehmet. Farsça-Türkçe Sözlük. İstanbul: Deniz Kitabevi, 2000.
• Karaca, Derya. “Klasik Türk Şiirinde Şem ve Pervane Kullanımları”. Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 11/61, 129-146, 2018.
• Karga Göllü, Bilge. “Necmî’nin Bilinmeyen Türkçe Şiirleri”. Külliyat, Osmanlı Araştırmaları Dergisi, 17(Ağustos), 85-100, 2022.
• Karga Göllü, Bilge. “Ömer Necmî Efendi’nin Türkçe Dîvân’ındaki Farsça Tahmisler”. Litteraturca Journal of Turkish Language and Literature, 7/4, 1355-1375, 2021.
• Karga Göllü, Bilge. “XIX. Yüzyıldan Bir Sâkînâme Örneği: Sâkînâme-i Necmî Baba”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 28, 173-201, 2022.
• Karga Göllü, Bilge. Hâkim’in Şerh-i Dîvân-ı Şevket’i (İnceleme-Karşılaştırmalı Metin). Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Doktora Tezi, 2018.
• Karga Göllü, Bilge. Ömer Necmî Efendi Farsça Dîvânçe (İnceleme-Metin). İstanbul: Kesit Yay., 2021. Kartal, Ahmet (haz.). Muallim Nâcî Lügat-i Nâcî, Ankara: TDK, 2009.
• Kaya, Hasan. “Divan Şiirinde Mum”. Mum Kitabı [Ed.: Emine Gürsoy Naskali, 117-147]. İstanbul: Kitabevi Yay., 2015.
• Keleş, Reyhan. “Ahmed Yesevî’nin Hikmetlerinde Sayı Sembolizmi”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 23/23, 561-586, 2019.
• Kılıç, Filiz. “Klasik Şiirimizde Gülen Mum”. Milli Folklor, 66, 61-71, 2005.
• Kırkkılıç, H. Ahmet (haz.). Şeyhülislâm Mehmed Esad Efendi Lehcetü’l-Lügat. Ankara: TDK Yay., 1999.
• Kocatürk, Vasfi Mahir. Türk Edebiyatı Tarihi Başlangıçtan Bugüne Kadar Türk Edebiyatının Tarihi, Tahlili ve Tenkidi. Ankara: Edebiyat Yayınevi, 1970.
• Köse, Recep. Şem’ ü Pervâne (İnceleme-Metin). Malatya: İnönü Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Türk Dili ve Edebiyatı Eğitimi Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, 1997.
• Kufacı, Osman. “Divan Şiirinin Estetik Dünyasında Şem’-i Kâfur (Kâfurdan Mum)”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 67, 187-206, 2020.
• Kurnaz, Cemal (haz.). Ahmet Talat Onay Açıklamalı Divan Şiiri Sözlüğü Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar ve İzahı, İstanbul: H Yayınları, 2009.
• Kurnaz, Cemal-Tatcı, Mustafa (haz.). Tuhfe-i Nâ’ilî Divân Şâirlerinin Muhtasar Biyografileri II. Ankara: Bizim Büro Yayınları, 2001.
• Levend, Agâh Sırrı. Türk Edebiyatı Tarihi. Ankara: TTK, 1988. Mataracı, Merve. Klasik Türk Şiirinde Hristiyanlık ve Yahudilik İle İlgili Unsurlar: XVI. Yüzyıl. İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Mengi, Mine. “Kaside Nesiplerindeki Hasbıhaller Üzerine” (122-138). Divan Şiiri Yazıları. Ankara: Akçağ Yay., 2000.
• Metînî, Celâl- Kopuz, Fatma. “Pervane ve Mum”. Ekev Akademi Dergisi, 17/57, 525-540, 2013. Muallim Naci. Lugat-ı Naci. İstanbul: Çağrı Yay., 1987.
• Mutlu, Zeynep. Divan Şiirinde Mum (XV-XVI. Yüzyıllar). Adana: Çukurova Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Okçu, Naci. “Hüsn ü Aşk”. İslâm Ansiklopedisi (DİA).19, 29-31, İstanbul: TDV, 1999.
• Özcan, Nurgül. “Evliya Çelebi’nin Seyahatnâme’si Işığında Pârepârezâde’nin Hasb-i Hâli’nde Geçen Rumeli Şehirleri”. Turkish Studies, 7/1, 1707-1725, 2012.
• Özer, Hande. Nev‘î’nin Hasb-i Hâl’i. İstanbul: Marmara Üniversitesi, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Yüksek Lisans Tezi, 1994.
• Özgül, M. Kayahan. Divan Yolundan Pera’ya Selâmetle Modern Türk Şiirine Doğru. Ankara: Hece Yayınları, 2006.
• Öztürk, Mürsel-Örs, Derya. Mütercim Âsım Efendi Burhân-ı Katı. İstanbul: TDK Yay., 2009 . Özyıldırım, Ali Emre. “Sergüzeşt-nâmeler Üzerine Hasbihâl veya Hasbihâlin Sergüzeşti”. Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları 4 Nazımdan Nesire Edebî Türler (25 Nisan 2008 Bildiriler). (haz.: Aynur, Hatice-Çakır, Müjgân-Koncu, Hanife-Kuru, Selim S.-Özyıldırım, Ali Emre), İstanbul: Turkuaz Yay., 2009.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü. C. II-III. İstanbul: MEB Yay., 1993.
• Pala, İskender. “Mum Masalları III”. Âh Mine’l-Aşk. İstanbul: Ötüken, 1999.
• Pala, İskender. Ansiklopedik Divân Şiiri Sözlüğü. İstanbul: Kapı Yayınları, 2020.
• Paşazade, Erhan. Necmî Ömer Efendi’nin Dîvan, Tuhfe-i Vahdet ve Kasîde-i Elfiyye İsimli Eserlerinin Transkripsiyonlu Metni ve Dîvanı’nın İncelenmesi. Sivas: Cumhuriyet Üniversitesi Yüksek Lisans Tezi, 2002.
• Pomakoğlu, Ayşegül. “Klasik Türk Edebiyatından Bir Alegori Örneği Olarak Mu’îdî’nin Şem’ ü Pervâne Mesnevisi”. Türklük Bilgisi Araştırmaları, 46, 339-353, 2016.
• Sabuncu, Zeynep. “Âlî’nin Mihr ü Mâh’ı ile Feyzî’nin Şem ü Pervâne’si Arasındaki Benzerlikler: İntihal mi Gelenek mi?”. Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi 13, 129-166, 2005. Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yay., 1987.
• Şemseddin Sami. Kâmûs-ı Türkî. İstanbul: Çağrı Yayınları, 2006.
• Tanyeri, M. Ali. Örnekleriyle Divan Şiirinde Deyimler. Ankara: Akçağ Yay., 1999.
• Tavukçu, Orhan Kemal. “Sergüzeştnâme”. İslâm Ansiklopedisi (DİA), 36, 559-560, İstanbul: TDV, 2009.
• Tuğcu, Emine. “Sâfî’nin Hasbıhâl’inde Rüşvet”. Erdem, 45-46-47, 183-194, 2006.
• Türk Dili ve Edebiyatı Ansiklopedisi. “Şem”. C. 8, 126, İstanbul: Dergâh, 1998.
• Türkçe Sözlük (haz.: Şükrü Halûk Akalın vd.). 11. bas. Ankara: TDK Yay., 2011. Türkçe Sözlük, Ankara: TDK Yay., 2005.
• Uludağ, Süleyman. “Baba”. İslâm Ansiklopedisi (DİA). C. 4, 365-366, İstanbul: TDV, 1991.
• Ünlü, Osman. “Klâsik Türk Şiirinde Mum Makası: Mıkrâz”. Littera Turca Journal of Turkish Language and Literature, 3/1, 321-329, 2017.
• Üstüner, Kaplan. “Enderunlu Hasan Yâver’in Gül-i Sad-berg’i”. Gazi Türkiyat, 6, 261-283, 2010.
• Yıldız, Enes, “Küçük Mesnevilerle Yazılan ‘Arz-ı Haller”. Estad, 2/2, 988-1035.