İSMAİL FÂZIL AYANOĞLU ARŞİVİ’NDEN ÖRNEKLERLE BEKTAŞİ MEZAR TAŞLARI

Yıl 2023, Sayı: 108, 259 - 286, 26.12.2023

Burak Muhammet Gökler , Mustafa Genç

https://doi.org/10.60163/hbv.108.014

Öz

Tarihi birer belge niteliğinde olan mezar taşları Türk-İslam Sanatları içerisinde plastik ve estetik sanatın önemli bir parçasını oluşturmaktadır. Ait oldukları dönemin sanatsal, edebi, inanç ve sosyo-kültürel anlayışlarını yansıtması açısından önem arz eden taşlar, gövdeleriyle, başlık tipleri ve yazı içerikleri ile farklı karakteristik özellikler taşımaktadır. Şahideler genel görüntüleri itibariyle cinsiyet, mevki, meslek gibi pek çok unsuru barındırmaktadır. Ayrıca kullanılan serpuşlar, İslam çerçevesinde şekillenen tarikatları da belirgin hale getirerek diğer taşlardan kolay bir şekilde ayırt edilmesine sağlamaktadır. Bu kapsamda kullanılan başlık türü vefat eden kişinin hangi tarikata mensup olduğunu ve hangi derecede yer aldığı hakkında bilgi vermektedir. XIII. yüzyıldan itibaren sosyal ve siyası anlamda faaliyet göstermeye başlayan Bektaşilik, tarihsel süreç içerisinde iki farklı dönemden oluşmaktadır. İlk çıktığı dönemden itibaren Anadolu’da ve çeşitli coğrafyalarda etkili olmuş, XVI. yüzyılda Osmanlı Devleti himayesinde kurumsallaşma sürecine girmiştir. Bu araştırmada İsmail Fazıl Ayanoğlu (1893-1975) tarafından fotoğraflanmış mezar taşları içerisinde sadece Bektaşilere ait olan on yedi mezar taşı değerlendirmeye alınmıştır. Giriş bölümünde Bektaşilik hakkında kısa bir bilgi verildikten sonra şahideler, form, üslup, başlık ve metin açısından incelenmiştir. Şahide fotoğrafları temizlenip çizimleri gerçekleştirilmiştir. Son bölümde şahideler içerik, form ve serpuş açısından irdelenmiş, Bektaşilikte karşımıza çıkan “Seyyid, Baba ve Derviş” terimleri üzerinde durulmuş ve yine sadece bu tarikatta kullanılan başlık türleri hakkında bilgi verildikten sonra Anadolu’daki benzer örnekleri ile karşılaştırılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bektaşilik, Sanat, Fazıl Ayanoğlu, Mezar Taşları, Serpuş

BEKTAŞI GRAVESTONES WITH SAMPLES FROM İSMAİL FÂZIL AYANOĞLU ARCHIVE

Öz

Gravestone, which are historical documents, constitute an important part of plastic and aesthetic art in Turkish-Islamic Arts. The stones, which are important in terms of reflecting the artistic, literary, belief and socio-cultural understandings of the period they belong to, have different characteristics with their shapes, cap types and inscriptions.Gravestone contain many elements such as gender, position and job in terms of their general appearance. In addition, the headdresses used also make the cults shaped within the framework of Islam prominent and make them easily distinguishable from other stones. The type of headdress used in this context provides information about the cult to which the deceased belonged and the degree to which he belonged.Bektashi, which started to be active socially and politically since the XIIIth century, consists of two different periods in the historical process. It has been influential in Anatolia and various geographies since its first establishment and entered the process of institutionalisation under the auspices of the Ottoman Empire in the 16th century.In this research, only seventeen gravestone belonging to the Bektashis among the gravestone photographed by İsmail Fazıl Ayanoğlu (1893-1975) were evaluated. After giving a brief information about Bektashism in the introduction, the gravestones are analysed in terms of form, style, headgear and text. Related photographs were cleaned and drawings were made. In the last section, the gravestone were analysed in terms of content, form and serpuş, the terms "Seyyid, Baba and Derviş", which we encounter in Bektashi, were emphasised, and after giving information about the types of headgear used only in this sect, they were compared with similar examples in Anatolia.

Anahtar Kelimeler

Bektashi, Art, Fazıl Ayanoğlu, Gravestone, Serpuş

Kaynakça

• Ağırdemir, Erdoğan. “Bektaşilikte Tâc Çeşitleri ve Anlamları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 60, 2011, 365-378.
• Aksel, Malik. Türklerde Dini Resimler. İstanbul: Kapı Yayınları, 2010.
• Aksoy, Erdal. “Balkanlar’da Merkezi Bir Tekke: Harabati Baba Bektaşi Tekkesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 86, 2018, 153-168. https://doi.org/10.31624/tkhbvd.2018.8
• Ayanoğlu, İsmail Fâzıl. Ok Meydanı ve Okçuluk Tarihi. Ankara: Vakıflar Genel Müdürlüğü, 1974.
• Atasoy, Nurhan. Derviş Çeyizi Türkiye’de Tarikat Giyim-Kuşam Tarihi. İstanbul: Seçil Ofset, 2016.
• Başaran, Emel. Ayvacık Mezar Taşları. (Yayımlanmamış YL Tezi), Onsekiz Mart Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Çanakkale, 2020.
• Bayrakal, Sedat. “Ölümsüzlüğe Uzanan Taşlar: Hacı Bektaş Velî Külliyesi Haziresi’ndeki Mezar Taşları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 59, 2011, 15-70. Berk, Süleyman. Zeytinburnu’nun Tarihi Mezar Taşları. İstanbul: Milsan Basın, 2016. Beyazıt Yasemin-Beyazıt Mustafa. Denizli Teslim Baba Tekkesi. Denizli: Ege Reklam ve Basım Sanatları, Denizli, 2016.
• Beyazıt Mustafa-Beyazıt Yasemin. Denizli Dediği Tekkesi. Ankara: Bilgin Kültür ve Sanat Yayınları, 2014.
• Biçici, Kamil. “Muğla Ortakent’te Bulunan Osmanlı Dönemi Süslemeli Mezar Taşları II”. The Journal Of Academic Social Science Studies, 6/2, 2013, 1373-1436. DOİ: 10.9761/jasss_650
• Bozcu, Mustafa. Türk ve İslam Eserleri Müzesi Taş Eserler Koleksiyonu. (Yayımlanmamış Dr. Tezi), Mimar Sinan Güzel Sanatlar Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2017.
• Çal, Halit. “17-20. Yüzyıl Mezar Taşlarında Bektaşilik”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 104, 2022, 491-551. https://doi.org/10.34189/hbv.104.027
• Demir, Saniye Emel, Kalkandelen Bektaşi Tekkesi Haziresi. (Yayımlanmamış YL Tezi), Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul, 2016.
• Doğanbaş, Muzaffer. “Rumi Hoca Türbesi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 33, 2005, 395-400.
• Gümüşoğlu, H. Dursun. “Mansur Baba Haziresindeki Son Osmanlıca Bektaşi Mezar Taşları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 85, 2018, 9-41.
• Gökler, Burak Muhammet, “Belen Abdurrahman Paşa Türbesi ve Mezarlığı”, Anasay, 2, 2017, 69-98.
• Gökler, Burak Muhammet, “Balıkesir Zağnos Paşa Camii Haziresi’ndeki Kavuk Tipleri”, TAED, 66, 2019, 453-478. https://doi.org/10.14222/Turkiyat4243
• İşli, Necdet. “İsmail Fâzıl Ayanoğlu Hayatı ve Eserleri”. Restorasyon Yıllığı, 22, 2021, 131-137.
• İşli, Necdet. Osmanlı Serpuşları. İstanbul: Ebru Matbaacılık, 2009.
• Karaçağ, Abdullah. “Elmalı Abdal Musa Dergâhı’ndaki Bektaşi Mezar Taşları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 57, 2011, 99-130. Kavalçalan, Enes. “Bayat Boyunun Nevşehir’deki Uzantıları: Ayhan Köyü Mezar Taşları”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 106, 2023, 211-252. https://doi.org/10.34189/hbv.106.010
• Köşklü, Zerrin-Gökler, Burak Muhammet. “Bursa Umur Bey Camii Haziresindeki XVIII. Yüzyıl Serpuşlu Mezar Taşları”, Bilimname, 49, 2023, 237-268. https://doi.org/10.28949/bilimname.1226165
• Kut, Günay-Eldem, Edhem. Rumelihisarı Şehitlik Dergâhı Mezar Taşları. İstanbul: Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2010.
• Küçükaşçı, Mustafa Sabri. “Seyyid”. TDV. İslam Ansiklopedisi. 37, 40-43, 2009.
• Maden, Fahri. “Bektaşilikte Giysi ve Sembol Olarak Tâc”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi, 60, 2011, 65-84.
• Maden, Fahri. “Karyağdı Baba-Hafız Baba Bektaşi Tekkesi”. Alevilik Araştırma Dergisi, 8, 2014, 49-116.
• Maden, Fahri. “Osmanlı Arşiv Belgeleri Işığında Şahkulu Sultan Tekkesi ve Postnişinleri”. Alevilik Araştırma Dergisi, 1/15, 2015, 153-202.
• Maden, Fahri, Özyol Erdal, Gürel, Hasan Basri. “Kuşadası’nda Alevilik ve Bektaşilik İzleri”, Edeb Erkan, S.1, 2022, 1-33. https://doi.org/10.59402/EE001202201
• Maden, Fahri. “Şehitlik Dergâhı’nda Yenilikçi, Modern ve Bilge Bir Bektaşi Babası Nafi Baba (1835-1912)”, Edeb Erkan, 3, 2023, 1-70. https://doi.org/10.59402/EE003202301
• Soyyer, Yılmaz. 19. Yüzyılda Bektaşilik. İzmir: Akademi Kitapevi, 2005.
• Özgen, Mutlu. “Fâzıl-ı Fena Fil Evkaf” Arşivinden Hattat Mezar Taşları”. Atlas International Refereed Journal On Social Sciences, 4/14, 2018, 1477-1498. https://doi.org/10.31568/atlas.211
• Öztürker, Hazal Ceylan. “Bektaşi Mezar Taşları Üzerine Bir İnceleme: Şemsi Baba Tekkesi Örneği”. Iğdır Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 4, 2013, 155-193.
• Ülker, Necmi. “İzmir Yağhanelerdeki Bektaşi Mezar Kitabeleri (19.-20. Yüzyıl)”. IV. Araştırma Sonuçları Toplantısı, 26-30 Mayıs 1986, Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı, 1987, 1-38.
• Yazıcı, Tahsin. “Derviş”. TDV. İslam Ansiklopedisi. 9, 188-190, 1994.
• Yıldırım, Mustafa. “Bektaşi Mezar Taşlarında Dekoratif Sanatlar”. Necmettin Erbakan Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 8/8, 1998, 189-202.