THE REFLECTION OF THE 16th CENTURY OTTOMAN-SAFEVI CONFLICT ON DIPLOMATIC LANGUAGE

Yıl 2023, Sayı: 108, 507 - 528, 26.12.2023

Murat Alandağlı

https://doi.org/10.60163/hbv.108.032

Cited By: 1

Öz

The 16th century can be regarded as the peak period of the Ottoman Empire's political, financial, and military strength. During this period, the mechanisms of the empire's institutions that facilitated its growth and development functioned in complete and certain harmony. However, it is necessary to acknowledge that some negativities also surfaced during this period. This century was marked by Austrian wars in the West and Safavid wars in the East within the borders that expanded considerably. These wars, which lasted quite a long time, were followed by treaties with heavy provisions. As a result, disruptions began to occur, particularly in the financial and military sectors. This situation also affected the imperial bureaucracy and the imperial writers (Divan-ı Hümayün) officers. In fact, in the current situation, the imperial bureaucracy has taken on two important tasks: the development of a political policy and the development of a social and cultural discourse. In political terms, they sought to gain, protect and expand their interests against the states they regarded as enemies. In the social and cultural sense, in order to get out of the existing bind, they thought of finding and developing methods of explanation with the language of discourse that would penetrate the social base. For the Western Front, such an endeavour may be considered to have yielded relatively easy results. As a result, on this front they face a completely different other, an enemy, religiously, culturally and politically. The situation in the East, however, is more complex and difficult. Here the Ottomans faced a state, the Safavids, who shared the same religion, political dominance and interests, and were not as culturally divided as in the West. Therefore, for the imperial bureaucracy and the imperial officers' (Divan-ı Hümayun), the method and manner of explaining the war with the Safavids became very difficult due to these common shares. However, the relevant departments of the Empire were able to overcome this dilemma thanks to their accumulated knowledge, information and experience. This study presents an approach to their discourse, explanations and methods in the context of these efforts. The content of the accounts related to the intensifying Ottoman-Safavid rivalry and wars during the early, middle, and late periods of the 16.century serves as a significant example in highlighting this matter. These documents frequently use religious terms such as kızılbaş, rafizî and mulhid, also political and geographical terms such as upside canîb/cenâh (yukarı canîb / cenâh) and over the border/side (öte yaka taraf). Such usage and explanation, which dominated the document language of the Empire, stemmed from the similarities and differences in the political, religious, and sociocultural contexts that existed between the two powers. These similarities and differences can be seen as important criteria that determine the discourse language of the empire's officials, bureaucracy, and officers'.

Anahtar Kelimeler

Ottoman Empire, Safavid State, Ottoman-Safavid Conflict, Diplomatic language (Diplomatika), Official Explanation and Discourse Language

XVI. YÜZYIL OSMANLI-SAFEVÎ ÇEKİŞMESİNİN DİPLOMATİK DİLİNE YANSIMASI

Öz

XVI. yüzyıl Osmanlı İmparatorluğu’nun siyasî, malî ve askerî anlamda gücünün doruk noktaya eriştiği dönem olarak görülebilir. Bu dönemde imparatorluğun gelişip, büyümesini sağlayan müessesatına ait çarklar tam ve belli bir uyum içinde işlemiştir. Fakat bu dönemde bazı olumsuzlukların da gün yüzüne çıktığını ifade etmek gerekmektedir. Bir hayli genişleyen sınırlar dahilinde Batı’daki Avusturya ve Doğu’daki Safevî savaşları bu yüzyıla damga vurmuştur. Hayli uzun süren bu savaşları, ağır hükümlülükleri olan anlaşmalar izlemiştir. Haliyle özellikle malî ve askerî anlamdaki çarklarda aksaklıklar ortaya çıkmaya başlamıştır. Bu git geller imparatorduk bürokrasisi ve kalem ehlini de etkilemiştir. Nitekim mevcut durumda imparatorluk bürokrasisi siyasî olarak bir politika ile sosyal ve kültürel anlamda bir söylem dili geliştirmek gibi iki önemli vazifeyi üstlenmiştir. Siyasî anlamda düşman olarak gördükleri devletlere karşı menfaatleri kazanmak, korumak ve arttırmayı hedeflemişlerdir. Sosyal ve kültürel anlamda ise var olan cendereden çıkmak için toplum tabanına nüfuz edecek söylem dili ile izah yöntemlerini bulup geliştirmeyi düşünmüşlerdir. Batı cephesi için bu mahiyette bir gayretin nispeten çok daha kolay sonuçlar verdiği düşünülebilir. Neticede bu cephede dinî, kültürel ve siyasî bakımdan tamamen farklı bir öteki, düşman ile karşı karşıyadırlar. Oysa Doğu’da durum oldukça karmaşık ve zordur. Burada inanç olarak aynı dine mensup, siyasal anlamda ortak hâkimiyet ve çıkar havzaları bulunan ve kültürel olarak da Batı’daki kadar keskin ayrımları olmayan bir devlet, Safevîler, ile karşı karşıya bulunmaktadırlar. Dolayısıyla imparatorluk bürokrasisi, kalem ehli için Safevîler ile olan savaşın izahı metodu ve şekli var olan bu ortak paylar nedeniyle hayli zor bir hal almıştır. Ancak imparatorluğun ilgili birimleri sahip oldukları birikim, bilgi ve tecrübeleri sayesinde kendilerince bu çıkmazı da aşmayı başarmışlardır. Çalışma, onların bu gayretleri bağlamdaki söylem, izah ve metotlarına dair bir yaklaşım sergilemektedir. XVI. yüzyılın ilk ve son çeyreği ile ortalarında devam eden Osmanlı-Safevî çekişmesi ve savaşlarına ait bilgelerin muhtevası bu hususun ortaya konulmasında önemli bir örnek hüviyetindedir. Bu belgelerde sıklıkla kızılbaş, rafizî ve mülhid gibi dinî; yukarı canîb/cenâh ve öte yaka/taraf gibi siyasî ve coğrafî izahları havi kullanımlar yer almaktadır. İmparatorluğun belge diline hâkim olan bu tür kullanım ve izah iki güç arasında var olan siyasî, dinî ve sosyo-kültürel bağlamlardaki benzerlik ve farklılıklardan kaynaklanmıştır. Bu benzerlik ve farklılıklar imparatorluk ricali, bürokrasisi ve kalem ehlinin söylem dilini belirleyen önemli kıstaslar olarak görülebilir.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı İmparatorluğu, Safevi Devleti, Osmanlı-Safevi Çekişmesi, Kızılbaş, Diplomatik, Resmi izah ve söylem dili

Kaynakça

• Ahıskalı, Recep. “Terakki”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/479-480. İstanbul: TDV Yayınları, 2011.
• Aköz, Alaaddin-Solak, İbrahim. “Dulkadirli Beyliği’nin Osmanlı Devleti’ne İlhakı ve Sonrası Çıkan İsyanlar”, Türk Dünyası Araştırmaları, 15. (2004), 341-350.
• Alandağlı, Murat. “XVI. Yüzyılın Son Çeyreğinde Rûm Eyaletinde Şah’a Meyledenler”, Tarih Okulu Dergisi Journal of History School, 52, (2021), 1601-1619.
• Âsafî Dal Mehmed Bey. Şecâ’atnâme, neş. Abdulkadir Özcan, İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2007. Aydın, Dündar. Erzurum Beylerbeyliği ve Teşkilatı, Kuruluş ve Gelişme Devri (1535-1566), Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1998.
• Bağçivan, Muhammet. “El-Hurûc Mine’l-Hilâf Kâidesi ve Şâfiî Mezhebinde Uygulanması / Al-Hurûc Minel-Khilaf and Its Application in Shafii Sect”, Din ve Bilim, Muş Alparslan Üniversitesi İslami İlimler Fakültesi Dergisi 3/2, (2020), 97-120.
• Baltacıoğlu-Brammer, Ayşe. “Formation of Kızılbaş Communities in Anatolia and Ottoman Responses, 1450s-1630s”, İnternational Journal of Turkish Studies, 20/1-2, (2014), 21-48.
• Barkan, Ömer Lütfi. “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıfalar Dergisi, 2, (1942), 279-304.
• Beldiceanu–Steinherr, Irene. “Osmanlı Tapu-Tahrir Defterleri Işığında Bektaşiler (XV.- XVI. Yüzyıllar)”. çev. İzzet Çıvgın, Alevilik- Bektaşilik Araştırmaları Dergisi, 3, (2011), 130-187.
• BOA. Bâb-ı Âlî Evrâk Odası. [BEO.]. No 3770/282745, 14 Haziran 1326. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA. Bab-ı Âsâfi Divân-ı Hümayûn Sicilleri Mühimme Defterleri. [A.DVNS.MHMd.). No.1/354; 2/418; 3/1422; 4/2143; 5/1401; 7/2257; 7/2261; 7/2454; 7/2617; 10/279; 12/619; 12/880; 16/521; 16/532; 24/478; 25/1627; 25/2250; 30/319; 30/514; 30/707; 31/32; 31/141; 33/389; 31/774; 33/188; 33/258; 33/452; 33/258; 35/680; 36/734; 37/350; 37/1151; 37/1511; 37/1276; 40/155; 42/420; 43/70; 46/801; 47/112; 48/15; 49/56; 53/575; 61/104; 141/195; 49/423; 49/425; 53/7; 53/419; 53/757; 60/438; 71/324; 78/828; 80/251. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA. Defterhâne-i Amîre Rûznâmçe Defterleri. [DEF.Rz.]. No. 2/67, 399, 523, 752, 805; 6/303, 304, 321, 323, 363, 376, 377, 416, 421, 469, 532, 535, 540, 541, 543, 547, 833, 849, 903, 920, 947, 1057,1075, 1106, 1109; 7/127, 178, 221, 254, 259, 271 272, 348, 383; 15/160. BOA. Divan-ı Hümayûn Mühimme Defteri. [A.DVN.MHMd.). No. 934;19, H.1011. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA. Kâmil Kepeci Defterleri. [KKd.]. No. 69/51, 64, 66, 67, 69,122; 70/232; 210/37, 80, 84, 89, 174; 212/36, 38, 73, 76; 213/29, 68, 69, 71. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA. Maliyeden Müdevver Defterler. [MADd.]. No. 233/89; 17947/16; 17949/31; 17951/15. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA. Meclis-i Vükelâ Mazbataları. [MV.]. No. 141/74. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA. Meşihat Şer’iyye Sicil Defterleri. [MŞH. ŞSCd.]. No. 8971. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA. Tapu Tahrir Defterleri. [TTd.]. No. 606; 1270. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA. Tavil (Nişan) Kalemi Defterleri. [A.NŞTd.]. No. 73/64; 1071/29; 1073/9, 1108/9. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA. Tımar Ruznâmçe (Tımar ve Zeamet Tevcihi) Defterleri. [A.DEF.RZd.]. No.1/503; 22 Ca. 925; 2/531; 19 M. 943. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• BOA. Topkapı Sarayı Müzesi Arşivi Evrakı. [TS.MA.e.]. No. 1288/21. https://katalog.devletarsivleri.gov.tr
• Celal-zâde Mustafa. Selimnâme, neş. Ahmet Uğur-Mustafa Çuhadar. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1990.
• Çiçek, Kemal. “Osman Paşa-Özdemiroğlu”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 33, 2007, 471-473.
• Dalkıran, Sayın. (2002). İran Safevî Devleti’nin Kuruluşuna Şiî İnançların Etkisi ve Osmanlının İra’a Bakışı, Atatürk Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 18, (2002), 49-96.
• Defterdar Sarı Mehmed Paşa, Zübde-i Vekayiat, Tahlil ve Metin (1066-1116/1656-1704) haz. Abdülkadir Özcan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996.
• Ebûbekir b. Abdullah. Şark Seferlerinde Sürhser ile Vâki Olan Ahvâlleri ve Şirvan’da Osman Paşa ile Sürhserin Muharebelerin Beyan Eder/Şark Seferleri, Ali Emiri Ktp., Tarih Kitapları, nr. 366. (Târih-i Osman Paşa), haz. Yunus Zeyrek, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Emecen, Feridun M. “Şark Meselesinin Doğuşu: Osmanlı Devleti’nin Şark Meselesinin Ortaya Çıkışı”, Osmanlı Klasik Çağında Siyaset, İstanbul: Kapı Yayınları, 2018.
• Emecen, Feridun M., “Çağdaş Osmanlı Kaynaklarında Uzun Savaşlar ve Zitvatorok Antlaşması İle İlgili Algılama ve Yorum Problemleri”, The Journal of Ottoman Studies, 29, 2007, 87-97.
• Erdoğan, Eralp. Safevî Devleti’nin Askeri Teşkilatı, Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Erpolat, M. Salih. XVI. Yüzyılın Başlarında Diyarbekir Eyaletinde Viran Köyler Meselesi” I. Uluslararası Oğuzlardan Osmanlıya Diyarbakır Sempozyumu, 20-22 Mayıs 2004, Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği Yayınları, 2004, 591-598
• Gelibololu Mustafa Âli. Kitâbü’t-Târih-i Künhü’l-Ahbâr, I-II, haz. Uğur, A.-Çuhadar, M. Kayseri: Erciyes Üniversitesi Yayınları, 1997.
• Grammont, Jean, Louis Bacque. “1527 Anadolu İsyanı Hakkında Yayınlanmamış Bir Rapor”, Belleten, 51/199, (1987), 107-118.
• Gülten, Sadullah, Osmanlı-Safevî Kıskacında Kızılbaşlar Açılın Kapılar Şah’a Gidelim. İstanbul: Timaş Yayınları, 2022.
• Gündüz, Tufan. Son Kızılbaş Şah İsmail, İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2013.
• Hoca Sadeddin Efendi. Tacü’t-Tevarih, Neş. İsmet Parmaksızoğlu, I-V, Eskişehir: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1992.
• İranlı Tarihçilerin Kaleminden Çaldıran (1514), haz. Vural Genç, Feridun Emecen’in giriş yazısıyla, İstanbul: Bengi Yayınları, 2011.
• Kemâl Paşa Zâde. Tevarih-i Âl-i Osman X, haz. Şerafettin Severcan, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1996.
• Kurt, Yılmaz, “Kozan (Sis) Sancağı’nda Kişi Adları”, Ondokuzmayıs Üniversitesi Eğitim Fakültesi Dergisi, V, (1990), 179-194.
• Kurt, Yılmaz. “Sivas Sancağında Kişi Adları (XVI. Yüzyıl)”, OTAM, 4, (1993), 223-290.
• Kurt, Yılmaz. Anadolu’da Kişi ve Yer Adları, Ankara: Akçağ Yayınları, 2020.
• Kütükoğlu, Mübahat S. Osmanlı Belgelerinin Dili (Diplomatik), İstanbul: Kubbealtı Akademisi Yayınları, 1994.
• Özyurt Ulutaş, Selcen. “Mühimme Kayıtlarına Göre Bulgaristan’da Gayr-ı Sünni Hareketler (XV-XVI. Yüzyıllar)”, Adam Akademi, 8/2, (2018), 213-230.
• Râşid Mehmed Efendi-Çelebi-zâde İsmail Âsım Efendi, Târih-i Râşid ve Zeyli, haz. Abdülkadir Özcan, vd. C.II, İstanbul: Klasik Yayınları, 2013.
• Savaş, Saim. XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2013.
• Şahin, İlhan – Emecen, Feridun M. Osmanlılarda Divan-Bürokrasi-Ahkâm: II. Bayezid Dönemine Ait 906/1501 Tarihli Ahkâm Defteri, İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1994.
• Şeref, Abdurrahman. “Öztemüroğlu Osman Paşa”, TOEM, IV/21, (1329), 1289-1303.
• Şirâzî Abdi Bey. Safevîler Tekmiletü’l-Ahbâr (Başlangıçtan 1571’e Kadar Safevîlerin Tarihi). Çev. Şefaattin Deniz-Hasan Asadi. İstanbul: Bilge Kültür-Sanat Yayınları, 2019.
• Taşğın, Ahmed. “Bir Beden iki baş: Osmanlı Safevî Sahasında Marifetten Tarikata Dönüş”, I. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi 13-14 Ekim 2014, Bildirileri Kitabı, haz. Fatih İyiyol, İstanbul, 2014, 1324-1338
• Taşğın, Ahmet-Solmaz, Bünyamin. “Tahrir Defterlerinin Alevilik-Bektaşilik Araştırmalarına Katkısı: Irène Beldiceanu-Steinherr Örneği”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 61, 2012, 207-220.
• Taşğın, Ahmet. “Hatai’den Günümüze Anadolu Alevilerinde Farklılaşma”, Birinci Uluslararası Şah İsmail Hatai Sempozyumu, 9-11 Ekim 2003, Bildirileri, haz. Gülağ Öz, Ankara: Hüseyin Gazi Derneği Yol Bilim Kültür Araştırma Yayınları, 2004, 297-306.
• Taşğın, Ahmet. “Safevî-Osmanlı Savaşı’ndan İtibaren Dinî Söylemin Siyasal Propaganda Aracı Olarak Kullanılması: Dede Karkın Örneği”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırmaları Dergisi, 49, 2009, 209-224.
• Taşğın, Ahmet. “Safevî-Osmanlı Savaşının Gerçekleştiği Sahra-yı Dede Garkın”, Ortaçağ Anadolusu’nda Bir Türkmen Şeyhi Dede Garkın, Uluslararası Şanlıurfa Sempozyumu 25-27 Mayıs 2010, Bildirileri, ed. Ahmet Taşğın-M. Salih Erpolat-Sadullah Gülten, İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2014, 107-129
• Taşğın, Ahmet. “Şah İsmail ve Erkânı: Alevî Toplulukların Ortak Bir Program Etrafında Toparlanma Süreci”, Safevîler ve Şah İsmail, ed. Ahmet Taşğın-Ali Yaman-Namiq Musalı, İstanbul: Önsöz Yayıncılık, 2014, 11-45.
• Teber, Ömer Faruk. “Osmanlı Belgelerinde Alevilik İçin Kullanılan Dinî-Siyasî Tanımlar”, Dinî Araştırmalar Dergisi, 10/28, 2007, 19-38.
• TKG.KK. Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadime Arşivi Tahrir Defterleri. [TKG.KK.TTd.]. No. 10 (58/139); 99 (10/169); 245 (55/216).
• Topal, Mehmed. Silâhdar Fındıklı Mehmed Ağa, Nusretnâme, Tahlil ve Metin (1106-1133/1695-1721), İstanbul: Marmara Üniversitesi, Doktora Tezi, 2001.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Tarihi, C.III/I, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2009.
• Yıldırım, Rıza. Turkoman Between two Empires: The Origins of the Qızılbash Identity in Anatolia. Ankara: Bilkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Yılmaz, Hüseyin, “İran’dan Sünni Kaçışı ve Osmanlı Devleti’nde Safevî Karşıtı Propagandanın Yaygınlaşması: Hüseyin b. Abdullah el-Şirvânî’nin Mesiyanik Çağrısı”, Uluslararası Diyarbakır Sempozyumu (2-5 Kasım 2016), haz. Ufuk Bircan vd, Diyarbakır: Diyarbakır Valiliği, 2017, 299-309.