SOCIAL REFLECTIONS OF KIZILBASH MOVEMENTS IN AMASYA IN THE XVI. CENTURY

Yıl 2024, Sayı: 109, 31 - 48, 28.03.2024

Merve Karakulak

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1383381

Öz

The city of Amasya, one of the centres of the Babaî Rebellion in the thirteenth century, is a base of operations for Anatolian uprisings against central authority. Since Baba Ishak, many of the charismatic-religious figures who gathered large Turkmen masses around them were based in Amasya and its neighbourhood. The manifestations and consequences of the Safavid propaganda, which began to intensify during the reign of Bayezid II, also manifested themselves around Amasya. As a matter of fact, Shah Kulu and Nur Halife caliphs, who pioneered the Safavid propaganda initiated by Shah Ismail in Anatolia, staged an uprising against the Ottoman Empire with their followers gathered around them. This study will focus on the micro-scale reflections of the diplomatic and ideological war between the Ottoman and Safavids and analyse the social consequences of the conflict. In this context, in the case of Amasya, the relationship of the Qizilbash with the Safavids, the prosecution of the Ottoman central government, and the activities of the Qizilbash in the conflict environment will be revealed to the extent reflected in Mühimme and registry records.

Anahtar Kelimeler

Ottoman State, Safavid State, Qizilbash, Amasya, public opposition

XVI. YÜZYILDA AMASYA’DA KIZILBAŞLIK HAREKETLERİNİN TOPLUMSAL YANSIMALARI

Öz

XIII. yüzyılda Babaî İsyanı’nın odak noktasında yer alan Amasya kenti, tarihi süreç içerisinde merkezi otoriteye karşı ayaklanmaların Anadolu’daki harekât üslerinden biri olmuştur. Baba İshak’tan itibaren geniş Türkmen kitlelerini çevresinde toplayan karizmatik-dini figürlerin pek çoğunun faaliyet sahası Amasya ve havalisidir. II. Bayezid devrinde şiddetlenmeye başlayan Safevî propagandasının tezahürleri ve sonuçları Amasya çevresinde de kendini göstermiştir. Nitekim Şah İsmail’in Anadolu’da başlattığı Safevî propagandasının öncülüğünü yapan Şah Kulu ve Nur Ali halifeler etraflarına topladıkları müridleriyle Osmanlı Devleti’ne karşı bir ayaklanma gerçekleştirmiştir. Bu çalışmada Osmanlı-Safevî Devletleri arasındaki diplomatik ve ideolojik savaşın mikro ölçekli yansımaları üzerinde durularak çatışmanın sosyal sonuçları analiz edilecektir. Bu bağlamda Amasya örneğinde Kızılbaşların Safevîlerle münasebeti, Osmanlı merkezi hükümetinin takibatı, Kızılbaşların çatışma ortamındaki faaliyetleri mühimme kayıtlarına yansıdığı ölçüde ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı Devleti, Kızılbaş, Amasya, toplumsal muhalefet, Safevi Devleti

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları:
• Mühimme Defterleri:
• A.DVNS. MHM.d.nr. Defter No: 7 Hüküm No: 1939, (24 Safer 976/18 Ağustos 1568)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 7/2067, (22 Rebi’ülevvel 976/14 Eylül 1568)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 7/2624, (22 06 976/12 Aralık 1568)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 9/102, (29 Ramazan 977/7 Mart 1570)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 12/619, (17 Şevval 978/14 Mart 1571)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 14/709, (Rebi’ülahir 978/Eylül 1570)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 16/532, (5 Zilkade 979/20 Mart 1572)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 24, 478, (3 Muharrem 982/25 Nisan 1574)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 29/491, (15 Zilhicce 984/5 Mart 1577)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 33/144, (8 Ramazan 985/19 Kasım 1577)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 33/190, (14 Ramazan 985/25 Kasım 1577)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 33/413, (8 Zilkade 985/17 Ocak 1578)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 35/390, (13 Cemâziyelâhir 986/17 Ağustos 1578)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 42/420, (28 Receb 989/28 Ağustos 1581)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 71/239, (12 Safer 1002/7 Kasım 1593)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 71/324, (25 Rebi’ülevvel 1002/19 Aralık 1593)
• A.DVNS. MHM.d.nr. 78/1574, (7 Rebi’ülevvel 1018/10 Haziran 1609)
• Amasya Şer’iyye Sicili: 50, 15/2; 44/3.
• Telif Eserler: Abbaslı, Mirza, “Safevîlerin Kökenine Dair”, Belleten, C. 40, S.158, 1976.
• Aköz, Alaaddin–Solak, İbrahim, “Dulkadirli Eyaletine Ait Bir Kanunnâme (1533-1546),
• Manas Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, C. 5, S. 9, 2004, ss. 9-29.
• Allouche, Adel, The Origins and Development of the Ottoman-Safavid Conflict (906-962 /1500-1555), Klaus Schwarz Verlag Berlin 1983.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat, Safevîye Tarikatı, Ankara, Tün Yay., 2018 . Baqué-Grammot, Jean-Louis, “1527 Anadolu İsyanı Hakkında Yayınlanmış Bir Rapor”, Ankara, Belleten, C. 51, S. 199, ss. 107-118.
• Başar, Fahameddin, “Yörgüç Paşa” İstanbul, DİA, C. 43, 2013, ss. 556-567.
• Davut Şahbaz, “Savaş, Göç ve İskân: 1575 Yılında Amasya ve Yöresinde Şarklı Oymaklar”, Selçuk Türkiyat, S. 60, 2023, ss. 79-95.
• Emecen, Ferudun M., Osmanlı İmparatorluğu’nun Kuruluş ve Yükseliş Tarihi (1300-1600), İstanbul, İş Bankası Kültür Yay., 2015.
• Erdoğan, Emine, “XVI. Yüzyılda Osmanlı Devleti’nde İktidar-İtaat İlişkisine Dair Bir Araştırma: Amasya Örneği”, Kastamonu Eğitim Dergisi, C.14, No:1, Mart 2006, ss. 217- 226.
• Erdoğan, Eralp, Safevi Devleti’nin Askeri Teşkilatı, İstanbul, Yeditepe Yay., 2019. Eroğlu, Engin, “Amasya’da Bozkır Kavimlerine Dair İzler”, Amasya, Uluslararası Amasya Sempozyumu, 4-7 Ekim 2017, ss.177-188.
• Gölpınarlı, Abdülbâki, “Kızılbaş”, İstanbul, İA, C.6, 1965, ss.789-795.
• Gülten, Sadullah Türklerin Hz. Ali’si Destanlar, Efsaneler, Menkıbeler, İstanbul, Yeditepe Yay., 2020.
• Gülten, Sadullah, Osmanlı-Safevî Kıskacında Kızılbaşlar, İstanbul, Timaş Yay., 2022. Gülten, Sadullah, Heterodoks Dervişler ve Alevîler, İstanbul, Timaş Yay., 2013.
• Gündoğdu, Birol, Erken Modern Dönemde Osmanlı’da İsyan Algısı, İstanbul, Ötüken Neşriyat, 2023.
• Gündüz, Tufan, “Sefavîler”, İstanbul, DİA, C. 35, 2008, ss. 451-457.
• Gürbüz, Adnan, Toprak-Vakıf İlişkileri Çerçevesinde XVI. Yüzyılda Amasya Sancağı, Ankara, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 1993.
• Halaçoğlu, Yusuf “Beydili”, İstanbul, DİA, 1992, C. 6, ss. 56-57
• Hinz Walter, Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd XV. Yüzyılda İran’ın Milli Bir Devlet Haline Yükselişi, Ankara, Çev. Tevfik Bıyıklıoğlu, TTK, 1992.
• İlgürel, Mücteba, “İstimâlet”, İstanbul, DİA, C. 23, 2001, ss. 262-263.
• İslamoğlu, Huricihan, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Köylü, İstanbul, İletişim Yay., 2010.
• Karakulak, Merve “Bana Kızılbaş Dedi: Sözlü Saldırı Aracı Olarak Küfür ve Hakaret (Amasya Örneği)”, Genel Türk Tarihi Araştırmaları Dergisi, C. 5, S. 10, Temmuz 2023, ss. 667-674.
• Kazvînî, Budak Münşî, Cevâhirü’l-Ahbâr, İstanbul, çev. Şefaattin Deniz, Bilge Kültür Sanat, 2023.
• Kütükoğlu Bekir, Osmanlı-İran Siyasi Münasebetleri (1578-1612), İstanbul, İstanbul Ü. Yay., 1962.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “Babaîler İsyanından Kızılbaşlığa: Anadolu’da İslâm Heterodoksisinin Doğuş ve Gelişim Tarihine Kısa Bir Bakış”, Ankara, Belleten, C. 64, S. 239, Nisan 2000, ss.129-160.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Babaî İsyanı, İstanbul, Dergâh Yay., 2011 . Ocak, Ahmet Yaşar, “Bozok”, İstanbul, DİA, C. 5, 1991, ss. 321-322.
• Oktay, ÖZEL, “Osmanlı Anadolu’sunda Terkedilmiş/Kayıp Köyler Sorunu (17- 19. Yüzyıllar)”, Ötekilerin Peşinde Ahmet Yaşar Ocak’a Armağan, İstanbul, Timaş Yay., 2015, s. 557-591.
• Pul, Ayşe, “Yavuz Sultan Selim’in Güney Siyasetinin Doğu Akdeniz Ticaretine Etkisi Hakkında Bazı Düşünceler”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi, S. 35, 2014, ss. 263-289.
• Rumlu Hasan, Ahsenü’t Tevarih, Ankara, çev. Cevat Cevan, Ardıç Yay., 2004.
• Sarı, Arif, “Osmanlı Devleti’nin Safevî Tebaasına Yönelik İstimâlet ve Mülteci Siyaseti”, Amme İdaresi Dergisi, C. 53, S. 3, 2020, ss. 55-78.
• Savaş, Saim, XVI. Asırda Anadolu’da Alevilik, Ankara, TTK, 2013.
• Savaş, Saim, “Osmanlılar ve Aleviler”, Ankara, Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü, Ed. Ahmet Yaşar Ocak, Kültür ve Turizm Bakanlığı, 2009.
• Suraiya, Faroqhi, Osmanlı Kültürü ve Gündelik Yaşam Orta çağdan 21. Yüzyıla, İstanbul, Çev. Elif Kılıç, Tarih Vakfı Yurt Yay., 1995.
• Sümer, Faruk Oğuzlar, Ankara, TTK, 2024.
• Sümer, Faruk, Safevî Devleti’nin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü, Ankara, TTK, 1999.
• Şahin-İlhan Emecen Feridun, “Amasya”, İstanbul, DİA, C. 3, 1991, ss. 1-4. Tansel, Selahattin Yavuz Sultan Selim, Ankara, TTK, 2016.
• Türkdoğan, Orhan “Sosyal Hareketler Olarak Celali Ayaklanmaları”, Ankara, Belleten, C. 60, S. 228, 1996, ss. 421-442.
• Uluçay, Çağatay, “Yavuz Sultan Selim Nasıl Padişah Oldu?”, İstanbul, İÜEFTD, 7/10, 1954, ss. 117-142.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı, Osmanlı Tarihi, Ankara, II, TTK, 1964.
• Üzüm, İlyas “Kızılbaş”, Ankara, DİA, C. 25, 2002, ss.546-557.
• Yasar, Abdizâde Hüseyin Hüsameddin Amasya Tarihi, Ankara, Amasya Belediyesi Kültür Yay., C.1-4, 2022.
• Yazıcı, Tahsin, “Safevîler”, İstanbul, İA, C. 10, 1996, ss. 53-59.
• Yıldız, Harun, Anadolu Aleviliği Amasya Yöresi Bağlamında Bir İnceleme, Ankara, Ankara Okulu Yay., 2021.