DÎVÂN-I HİKMET'TE DUYGU BİLDİREN DEYİMLER VE ÇAĞDAŞ TÜRK LEHÇELERİNE YANSIMALARI

Yıl 2024, Sayı: 109, 327 - 354, 28.03.2024

Kenan Semiz , Senbek Utebekov

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1396624

Öz

Makalede Dîvân-ı Hikmet’in St. Petersburg, Mısır, İstanbul, Kökşetav şehirlerinde ve ünlü Türkolog Emel Esin’in özel kitaplığında bulunan beş nüshasında karşılaşılan birleşik yapılı mental fiiller olarak da değerlendirilen deyimler üzerine bilimsel bir tahlil yapılmıştır. Anlam bakımından duygu bildiren, yapı bakımından ise birleşik fiil biçimindeki kalıplaşmış bu birimlerin önce beş nüshadaki tespiti; ardından da tarihî ve çağdaş Türk lehçelerindeki kullanımları üzerine ayrıntılı bir inceleme yapılmıştır. Karşılaştırma esnasında öncelikle deyimlerin yapısal yönü dikkate alınmış ancak leksik-semantik anlamları da ortaya konulmaya çalışılmıştır. Bu şekilde hikmetlerle diğer tarihî eserlerde ve çağdaş Türk lehçelerinde kullanılan ve yapısal yönden aynı veya benzer deyimlerin anlam benzerlikleri, birbiriyle ilişkileri ve farklılıkları üzerinde durulmuştur. Öncelikle duygu bildiren deyimler sentaktik ve yapısal açıdan Farsça ve Türkçe kökenli olarak sınıflandırılmıştır. Köken bilgisini ortaya koymak üzere deyimlerin bünyesinde yer alan kelimelere göre ‘insan organ isimleriyle kurulmuş deyimler’, ‘vücut salgılarıyla kurulmuş deyimler’, ‘soyut isimlerle kurulmuş deyimler’, ‘iki fiilin sıralanmasıyla kurulmuş duygu bildiren deyimler’ ve ‘dėk, yaŋlıġ gibi benzetme edatlarının yardımıyla kurulmuş deyimler’ gibi alt başlıklarda incelenmiş ve bilimsel analiz yapılmıştır. Sonuçta da duygu bildiren birleşik fiil görünümündeki 42 deyimin nüshalara dağılımları ve deyimlerin ÇTL’deki görünümüne göre sayısal verilere ulaşılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Yesevi, Divan-ı Hikmet Nüshaları, Mental Deyimler, Duygu Bildiren Deyimler, Türk Lekçeleri, Leksik

IDIOMS EXPRESSING EMOTION IN DIVAN-I HIKMET AND THEIR REFLECTIONS TO CONTEMPORARY TURKISH DIALECTS

Öz

In the article, a scientific analysis has been made on the idioms in the form of compound verbs expressing emotion encountered in the copies of Dîvân-ı Hikmet in the libraries of the cities of Saint Petersburg, Egypt, İstanbul and Kökşetav and in the private library of Emel Esin. Idioms in the form of emotional compound verbs used in Yesevî’s hikmets are compared with their usage in historical and contemporary Turkish dialects. While the comparison was made, first of all, the structural aspect of the idioms was taken into account, but also their lexical-semantic meanings were tried to be revealed. In other words, the semantic closeness, interrelationships and differences of idioms,structurally the same or similar, used in hikmets, other historical works and contemporary Turkish dialects are emphasized. First of all, idioms in the form of compound verbs expressing emotion are classified as Persian and Turkish origin in terms of syntactic and structural aspects. Idioms in the form of emotional compound verbs formed according to the structure of Turkish were examined under several sub-titles such as 'emotional idioms formed with organ names', 'emotional idioms formed with words related to body names', 'emotional idioms formed with concrete nouns', 'emotional idioms formed by analogy and comparison' and 'idioms formed with verbs' and scientific analysis was made.

Anahtar Kelimeler

Ahmet Yesevi, copies of Divan-ı Hikmet, mental idioms, idioms expressing emotion, Turkish dialects, lexic

Kaynakça

• Ergün. “Codex Cumanıcus’ta Bulunan Mental Fillerin Günümüz Anadolu Ağızlarındaki Kullanımları Üzerine”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim (TEKE) Dergisi, 3/8 (2019), 1276-1292.
• Aksan, Doğan. Türkçenin Sözvarlığı. Ankara: Bilgi Yayınevi, 1996.
• Aksoy, Ömer Asım. Deyimler Sözlüğü. İstanbul: İnkılâp Kitabevi, 1988.
• Altaylı, Seyfettin. Azerbaycan Türkçesi Deyimler Sözlüğü. İstanbul: Prestij Matbaası, 2005.
• Aslan Demir, S. “Türkçede İşitme Algı Fiilleri ve Metaforik Anlam Genişlemesi”. XIII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Kitabı Bildirileri (25-28 Eylül 2018), 330-336. Varşova-Polonya, 2017.
• Atalay, Besim. Mâhmud Kaşgarlı Divanü Lȗgat-it Türk. C. IV. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2006.
• Aydoğmuş, Erdal. “Özbek Türkçesinde Mental Fiiller”. Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 22 (2021), 135-151.
• Azmun, Yusuf. Hoca Ahmed Yesevî Divan-ı Hikmet. Konya: Yazır Matbaası, 1994.
• Azәrbaycan Dilinin İzahlı Lüğatı. Dörd Cilddә. I. cild. Bakü: Şәrq-Qәrb, 2006.
• Bayraktar, Fatma Sibel. “Bulgarca Sözlüğünde Yer Alan Mental Fiiller Üzerine”. XII. Uluslararası Büyük Türk Dili Kurultayı Bildiri Kitabı (25-28 Eylül, 2017). 458-466. Romanya: Bilken Üniversitesi, 2017.
• Biray, Nergis “Kazak Şivesi ve Denizli Ağzında Kök Halindeki Benzer İdrak Fillerinde Anlam Farklılaşmaları”. Uluslararası Denizli ve Çevresi Tarih ve Kültür Sempozyumu Bildirileri II. (6-7-8 Eylül 2006). 307-314. Denizli: Pamukkale Üniversitesi Yayınları, 2007.
• Camaldinov, O. Uyğur Tili Frazeologiyasiniŋ İzahliq Luğiti. Almuta: Mektep Naşriyet, 1985. Caparov, Ş., Konkobaev, K. ve Osmonova, J. Kırgız Tilinin Frazeologiyalık Sözdügü. Bişkek: Kırgızistan Türkiye Manas Üniversitesi Yayınları, 2001.
• Çotuksöken, Yusuf. Türkçe Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü. İstanbul: Toroslu Kitaplığı, 2004. Dankoff, Robert. Yūsuf Khāṣṣ ḥājib. Wisdom of Royal Glory (Kutadgu Bilig). Chicago: A Turko-İslamic Mirror Princes, 1983.
• Devellioğlu, Ferit. Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat. Ankara: Aydın Kitabevi Yayınları, 1986.
• Dinç, Ahmet. Şecere-yi Harezmşâhî [101a-200b] Giriş, Transkripsiyonlu Metin, İnceleme, Dizin-Sözlük, Tıpkıbasım. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Kocaeli: Kocaeli Üniversitesi, 2018.
• Doğan, Levent – Ceyda Erdin. “Gagavuz Türkçesinde Mental Filler”. International Journal of Languages Education, 2/9 (2021). 192-221.
• Eckmann, János. Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2017.
• Eker, Süer. “Türkçe-Farsça Dil İlişkilerinde Anlam Kopyaları Üzerine Notlar”. Prof. Dr. M. Cihat Özönder’in Anısına Sosyoloji Yazıları. C. 1. (Ed. Nevin Göngör Ergan vd.). Ankara: Hacettepe Üniversitesi Yayınları, 2010. s. 197-211.
• Ekşioğlu, Serap – Fatma Nisa Karadağ. “Kitâbu Evsâfı Mesâcidi’ş-Şerife’deki Mental Fiiller Üzerine Bir İnceleme”. Türk Dili ve Edebiyatı Dergisi, 2/2 (2021). 94-109
• Erarslan, Merve – Galip Güner. “Babürnâme’deki Mental Fiilerin Yapı ve İçerik Bakımından Sınıflandırılması”. Uluslararası Filoloji Bengü Dergisi, 1/1 (2021). 17-66.
• Erasalan, Kemal. Mevlâna Sekkakî’nin Divanı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
• Erdem, Melek “Türkmen Türkçesinde Hareket Fillerinin İstem”e Göre Anlam Değişmeleri”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 3/2 (2006). 38-50.
• Eren, Abdullah – Abdulkadir Öztürk. Eski Anadolu Türkçesi Dönemine Ait Bir Kur’an Tefsiri. Erzurum: Fenomen Yayınları, 2020.
• Eşbayev, J. Qaraqalpah Tiliniŋ Qısqaşa Fraziyologiyalıq Sözliği. Nökis: Qaraqalpaqstan Basması, 1985.
• Gedik, Sadi. Baba Rahim Meşreb’in Kitâb-ı Mebde-i Nûr Mesnevisi (İnceleme-Metin-Gramer- Dizin). Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi, 2010.
• Günay, Nesrin. “Türk Dilinde Eş Anlamlılık ve “Gönül, Yürek, Kalp” Kelimeleri”. Türkbilig, 29 (2015). 121-146.
• Hirik, Erkan. Türkiye Türkçesinde Mental Filler. Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 2018.
• Hirik, Erkan. “Türkiye Türkçesinde Mental İsimler”. Dil Araştırmaları Dergisi, 15/28 (2021). 33-55.
• Jarmuhamedulı, M., Şaği M. ve Däwitulı S. Hikmet Jiynaq: Danalıq Sır. Almatı: Jalın Baspası, 1998.
• Jubatova, Bayan. Qazaq Tilindegi Arab, Parsılıq Kirme Frazeologizmder. F. G. K. Tez Avtoreferati. Almatı: Til Bilimi İnstitutı, 2010.
• Jumabayev, Mağcan. Köp Tomdıq Şığarmalar Jıynağı. C. 1. Almatı: Jazuvşı Baspası, 2005.
• Kanar, Mehmet. Farsça-Türkçe Sözlük. Ankara: Say Yayınları, 2010.
• Kenzhalin, Kuanyshbek. “Türk Dünyasında Deyim Bilimi Çalışmaları”. Türk Dünyası Dil ve Edebiyat Dergisi. 43 (Bahar, 2017). 107-124.
• Keŋesbayev, İsmet. Frazeologiyalıq Sözdik. Almatı: Arıs Baspası, 2007.
• Kiremit, Mehmet. Seydi Ali Reis. Mir’âtü’l-Memâlik. İnceleme-Metin-İndeks. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1999.
• Kunanbayulı, Abay. Şığarmalar. Almatı: Mör Memlekettik Şağın Käsiporın, 1994
• Mahmud, bin Ali. Nehcü’l-Ferâdis. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2014.
• Nurmahanov, Arıstanbek Türki Frazeologiyası. 1. Kitap. Almatı: Gılım Baspası, 1998.
• Özeren, Mehmet – İrfan Alan. “Kırgız Türkçesinde Mental Fiiller”. Atatürk Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 1/61 (2018). 203-224.
• Öztürk, Sevgi “Saltuknâme’de Mental Fiiller”. 2. Uluslararası Sarı Saltuk Gazi Sempozyumu Bildirileri, Saraybosna-Bosna Hersek. Edirne: Trakya Üniversitesi, 2015.
• Öztürk, Vahit. Nevai. Mecalisü’n-Nefa’is. Cilt İ., Yayımlanmamış Doktora Tezi. Elazığ: Elazığ Fırat Üniversitesi, 1990.
• Qalıbayev Qalamqas. Salıstırmalı Türki Frazeologiyası (Qıpşaq Tobındağı Tildediŋ Materyalı Boyınşa). Almatı Abay Atındağı Qazaq Pedagogikalıq Universiteti. Doktora Tezi. Almatı: Til Bilimi İnstitutı, 2010
• Qazaq Ädebi Tiliniŋ Sözdigi. XV Ciltli. А. BaytursınovAtındağı Til Bilimi İnstitutı, 2011.
• Radlov, Vasiliy Vasileviç. Opıt Slovarya Tyurskih Nareçiy. 4. Ç. SPb, 1888-1917.
• Rahmatullaev, Şavkat. Özbek Tilining İzohli Frazeologik Luğati. Toşkent: Oqituvçi Naşriyoti, 1978.
• Şahin, Savaş “Mental Fiil Kavramı ve Türkmen Türkçesinde Mental Fiiler”. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi, 4/1 (2012). 45-62.
• Saraçbaşı, M. Ertuğrul. Örnekleriyle Büyük Deyimler Sözlüğü. 2 Ciltli. İstanbul Yapı Kredi Yayınları, 2010.
• Sarı, İsa. Algı Fiillerinde Çok Anlamlılık: Gör-Örneği. İstanbul: Kesit Yayınları, 2019.
• Seçkin, Kuban. Eski Türkçede Mental Fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Trabzon: Karadeniz Teknik Üniversitesi, 2019.
• Sefercioğlu, M. Nejat. “Helâkî Divanı’nda Türkçe Deyimler”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, 4/4 (2010). 155-202.
• Şihmurzayev, Djalaldin. Nogayskiy Frazeologiçeskiy Slovar. Çerkesk, 1991.
• Sızdıqova, Rabiğa. Yasavi Hikmetteriniñ Tili. Almatı: El-Şejire Baspası, 2014.
• Smagulova, Güldarhan. Mağınalas Frazeologizmder Sözdiği. Almatı: Sözdik-Slovar, 2002.
• Smagulova, Güldarhan. Qazaq Tiliniŋ Frazeologiyalıq Sözdiği. Almatı: Qazaq Universiteti, 2020.
• Soydan, Serpil – Aslı Özkan. “Kutadgu Bilig’de Tespit Edilen Bazı Durum Filleri”. Söylem Filoloji Dergisi, 6/1 (2021). 247-257.
• Şükun, Ziya. Farsça-Türkçe Lügat Gencine-i Güftar Ferheng-i Ziya. C. 1-2-3. İstanbul: Milli Eğitim Basımevi, 1984.
• Tatar Tělěněŋ Aŋlatmalı Süzlěge. 3 Tom. Kazan: Tatarstan Näşriyatı, 1977.
• Tekelanı, İ. K. K‘araçay Tilni Frazeologiya Sözlügü. Çerkessk: Karaçay-Çerkes Kitab Basma, 1992.
• Tekin, Talat. Makaleler 2: Tarihî Türk Yazı Dilleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2013.
• Tulum, Mehmet Mahur. Dîvân-ı Hikmet: Hikmetler Mecmuası-Mısır Nüshası 1650. İstanbul: Ketebe Yayınevi, 2019
• Türkçe Sözlük. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 2005.
• Türkdil, Yakup. Anlam Bilimi Açısından Kazak Türkçesinde Duyu Fiilleri. Yayımlanmamış üksek Lisans Tezi. Muğla: Muğla Sıtkı Koçman Üniversitesi, 2013.
• Türkmen Dılınıň Frazeologık Sözlügı. Aşgabat: Ylym, 2013.
• Türkmen lehçesiniň Düşündirişli Sözlügi. İki tomluk. Aşgabat: Ylym, 2015.
• Uraksin, Zinnur. Başkort Teleneŋ Frazeologik Hüzlege. Öfe: Kitap Basma, 2006.
• Uraksin, Zinnur. Frazeologiya Başkirskogo Yazıka. Moskva: İzdatelstvo Nauka, 1975.
• Utebekov, Senbek. “Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshasında Tasvirî Fiillerin Kullanılışı”. Türkiyat Mecmuası, 2/30 (2020). 327-354.
• Utebekov, Senbek. “Divân-ı Hikmet’te Kullanılan Organ Adlarının Türk Lehçelerindeki Kullanılışları”. Túrkologıa, 1/105 (2021). 112-140.
• Utebekov, Senbek. Divân-ı Hikmet’in Kökşetav Nüshası. Paradigma Yayınları, 2022.
• Väliulı, Nurgeldi Frazeologiya jäne Tildik Norma. Almatı: Mektep Baspası, 2015.
• WEB 1: articlekz.com/kk/article/16486? (Erişim tarihi 20.11.2021).
• WEB 2: lektsii-org.translate.goog/14-38413.html?_x_tr_sl=kk&_x_tr_tl=ru&_x_tr_ hl=ru&_x_tr_pto=op,sc (Erişim Tarihi: 25.12.2021).
• WEB 3: thelib.info/geografiya/2876334-tatar-zh-1241-ne-bash-1179-1201-rt-tilderindegifrazeologiyaly- 1179-parallelder/ (Erişim tarihi: 08.05.2022).
• WEB 4: Qırıthelib.info/geografiya/1745830-my-1179-1179-yrymtatar-zh-1241-ne-1179- arashaj-bal-1179-ar-tilderindegi-frazeologiyaly-1179-parallelder/ (Erişim: 08.05.2022) WEB 5: www.dersimiz.com/deyimler-sozlugu/gonlu-sad-olmak-deyimi-152454 (Erişim tarihi: 23.11.2021)
• Wilkens, J. Berliner Turfantexte XXXVİİ:Buddhistische Erzählungen aus dem Alten Zentralasien Edition der Altuigurischen Daśakarmapathāvadānamālā (İ-İİ-III Teil). Turnhout (Belgium): Brepols Publishers, 2016.
• Yaylagül, Özen. “Türk Runik Harfli Metinlerde Mental Fiiller”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi, 2/1 (2005). 17-51.
• Yegin, Ayşe. “Mental Fiil Kavramı ve Şeyyâd Hamza’nın Yūsuf u Zelihā Mesnevisinde Mental Fiiller”. Bartın Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Dergisi, 4/1 (2019). 53-54. Yıldız, Hüseyin. “Eski Uygurcada Mental Fiiller Arası Geçişler Üzerine Notlar”. Gazi Türkiyat Dergisi, 1/26 (2020). 105-125. Yıldız, Hüseyin. Eski Uygurcada Mental Fiiller. Yayımlanmamış Doktora Tezi. Ankara: Gazi Üniversitesi. Yüce, Nuri. Mukaddemetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1993. Yúldoşev, B. Úzbek Frazeologiyasi Frazeologiyasi Va Frazeografiyasiniŋ Şakllanişi Hamda Taraqqiyeti. Toşkent: SamDu Naşriyeti, 2013