Extension in Erzincan Of The Qurayshin Tribes-Family: Figured Grave-Gravestones in Kureyşli Sarıkaya

Yıl 2024, Sayı: 110, 109 - 142, 24.06.2024

Funda Naldan

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1401107

Öz

The graves of people belonging to the Quraysh family who settled in the village of Kureyşli
Sarikaya in Üzümlü district of Erzincan constitute the subject of this study. The name of the
village is mentioned in the archive documents at the earliest in 1845/46, but it is not known
exactly when the settlement in the village started.
The historical gravestones in Kureyşli Sarikaya cemetery were recorded with this research
and were scientifically examined and introduced for the first time. There is not much damage to
the gravestones and new burials are also located in this cemetery today. The tombs, inscriptions,
material and ornamental features of the tombs were analysed in the context of art history
methodology. In addition to headstones such as fez and turban, headstones with human head
shapes, round and segmented arches, and triangular shaped gravestones without headgear can
be seen on the tombstones. The richness of the decoration in the cemetery attracts attention. In
this context, only 8 historical graves in the cemetery were examined, the other examples are
from today’s grave structures. There are no undecorated grave structures in the cemetery. All
of the graves discussed are decorated examples. In the graves where decorations with figures
and objects predominate, there are horse, bird, architectural depictions, crescent and star motifs,
firearms and cutting weapons, coffee sets, pitchers, trays, basins, ladles and goblet motifs. In
the type of botanical decoration, there are depictions of cypresses and the tree of life, flowers
with six petals, as well as geometric compositions such as rosettes, the seal of Solomon and the
passion flower. In the decorations, depictions that continue the Central Asian Turkish tradition
can be seen. These decorations will be evaluated by presenting examples of how the Turks
continued their beliefs and traditions in Central Asia on tombstones in Anatolia. Each tomb
structure has been prepared as a catalogue. The graves in the cemetery, which span a period
of approximately 100 years, starting from 1845 and lasting until 1951, are also important in
that they continue a tradition. The information in the inscriptions doesn’t provide sufficient
information about the person as they only contain names and dates. Since the same decorations
were used in different regions in Anatolia, an attempt was made to determine their place in the
regional culture..

Anahtar Kelimeler

Kureyşli Sarıkaya, Qurayshin Tribes, grave, tradition, decoration.

KUREYŞAN OCAĞI’NIN ERZİNCAN UZANTISI OLAN KUREYŞLİ SARIKAYA KÖYÜNDEKİ BEZEMELİ MEZAR TAŞLARI

Öz

Erzincan’ın Üzümlü ilçesine bağlı Kureyşli Sarıkaya köyüne yerleşen Kureyşan Ocağı’na
bağlı kişilerin mezarları bu çalışmanın konusunu oluşturmaktadır. Köyün ismi arşiv belgelerinde
en erken 1845/46 tarihinde geçmekte olup, köyde yerleşimin tam olarak ne zaman başladığı
bilinmemektedir.
Kureyşli Sarıkaya Mezarlığı’nda bulunan tarihi mezar taşları bu araştırma ile kayıt
altına alınmış ve bilimsel olarak ilk kez tanıtılmıştır. Mezar taşlarında çok fazla tahribat
görülmeyip günümüzde yeni definler de bu mezarlık içerisinde yer almaktadır. Mezarlar,
kitabeleri, malzeme, bezeme özellikleri ile sanat tarihi metodolojisi içerisinde ele alınmıştır.
Mezar taşlarında fes ve sarık gibi başlıklı taşların yanı sıra insan başı formlu, yuvarlak ve
dilimli kemerli, üçgen biçimli başlıksız mezar taşları görülmektedir. Mezarlıkta bezemenin
zenginliği dikkat çekmektedir. Bu kapsamda mezarlıkta sadece tarihi olan 8 adet mezar
incelenmiş, diğer örnekler günümüz mezar yapılarındandır. Mezarlıkta bezemesiz mezar yapısı
bulunmamaktadır. Ele alınan mezarların hepsi de bezemeli örneklerdir. Figürlü ve nesneli
bezemelerin ağırlıkta olduğu mezarlarda at, kuş, mimari tasvir, ay-yıldız motifleri, ateşli ve
kesici silahlar, kahve takımları, ibrik, tepsi, leğen, kepçe, kadeh motifleri vardır. Bitkisel
süsleme türünde servi ve hayat ağacı tasvirleri, altı yapraklı çiçekler olup bunun yanı sıra
rozet, mührü Süleyman, çarkıfelek gibi geometrik türde kompozisyonlar da bulunmaktadır.
Bezemelerde Orta Asya Türk geleneğini devam ettiren tasvirler görülmektedir. Türklerin Orta
Asya’daki inanç ve geleneklerinin, Anadolu’da mezar taşları üzerinde nasıl devam ettiği ile
ilgili örnekler üzerinden bu bezemelerin değerlendirmesi yapılacaktır. Her bir mezar yapısı
katalog olarak hazırlanmıştır. Mezarlıkta 1845’den başlayarak 1951’e kadar süren yaklaşık 100
yıllık dönem aralığındaki mezarlar bir geleneği sürdürmesi bakımından önemlidir. Kitabelerde
yer alan bilgiler sadece isim ve tarih içerdiğinden kişi hakkında yeterli bilgi vermemektedir.
Anadolu’da aynı bezemelerin farklı bölgelerde kullanılmış olması ile bölge kültürü içerisindeki
yeri de belirlenmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kureyşli Sarıkaya, Kureyşan ocağı, mezar, gelenek, bezeme.

Kaynakça

• Akar, Azade. “Eski Türk Mezartaşı Süslerine Dair”, Sanat Dünyamız, 2, İstanbul, 1976, 12-16.
• Altıer, Semiha. “Osmanlı Sanatı’nda İbrik Tasvirleri ve İkonografi”, Çanakkale Araştırmaları Türk Yıllığı, 26, 2019, 149-202.
• Arık, Rüçhan. Kubad Abad, İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2000
• Arslan, Aslı Sağıroğlu. Kayseri Zamanlı Irmağı Çevresindeki Bezemeli Mezar Taşları, Kayseri: Kayseri Büyükşehir Belediyesi Yayınları, 2018.
• Arslan, Muhammed. “Adıyaman Besni İlçesindeki Bazı Mezar Taşlarında Görülen Kahve Yapımı ve Sunumu ile İlgili Kabartmalar Üzerine”, Erciyes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 30, 2011, 257-284.
• Arslan, Muhammet , Uysal, Nacide, “Adıyaman Besni İlçesi İncearaplar Köyü’ndeki Mezar Taşları, Atatürk Üniversitesi Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi, XXV, 2010, 15-49.
• Barışta, H. Örcün. “Konya İnce Minareli Medrese Müzesi’ndeki 15-16. Yüzyıl Sembolik Lahitlerden Örnekler”, XII. Türk Tarih Kongresi Bildiriler, 3, Ankara, 1994, 1073-1077.
• Bayram, Sadi. “Mühr-ü Süleyman ve Türk Kültüründeki Yeri”, Sanat Tarihinde İkonografik Araştırmalar Güner İnal’a Armağan, Ankara, 1993, 61-72.
• Berkli, Yunus. “Azerbaycan-Bakü’de Bulunan İnsan Heykel Biçimli Mezar Taşları ve Orta Asya-Azerbayan-Anadolu İlişkisi”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 61, 2012, 27-42.
• Boratav, Pertev Naili. 100 Soruda Türk Folkloru (İnanışlar, Töre ve Törenler, Oyunlar), İstanbul: Bilge Su Yayınları, 1994.
• Bozkurt, Nebi, Ertuğrul, Selda “İbrik”, TDV İslam Ansiklopedisi, C.21, İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2000, 372-376.
• Budak, Ayşe. “Kültürel Belleğin Yinelenmesi: Kayseri’de Koçgiri Aşireti’nin Yerleştiği Köylerde Bezemeli Mezar Taşları”, Türk Kültürü Ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 95, 2020, 277-299.
• Coşkun, Nilgün Çıplak. “Alevi-Bektaşi Geleneğinde Dârdan İndirme Cemi Ve Bu Cemin Toplum Yaşamındaki Önemi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi, 65, 2013, 271-280.
• Çal, Halit. “Erzincan Çayırlı İlçesi Mezarlarında Kuş Motifi”, Milli Folklor, 89, 2011, 220-239. Çal, Halit, İltar, Gazanfer, Giresun İli Osmanlı Mezar Taşları, Giresun: Giresun İli Valiliği, 2011.
• Çam, Nusret. “Türk ve İslam Sanatlarında Altı Kollu Yıldız (Mührü Süleyman)”, Prof. Dr. Yılmaz Önge Armağanı, Selçuk Üniversitesi Selçuklu Araştırmaları Merkezi, Konya, 1993, 207-230
• Çaycı, Ahmet. İslam Mimarisinde Anlam ve Sembol, Konya: Palet Yayınları, 2017.
• Çetin, Yusuf. “Ağrı Mezar Taslarında Form ve Bezeme Unsurları”, The Journal of Academic Social Science Studies, 40, 2015, 95.
• Çoruhlu, Yaşar. “Orta Asya’dan Anadolu’ya Lahit veya Taş Sandukalarda Görülen Hançer- Bıçak Tasvirlerinin Sembolizmi”, Eyüpsultan Sempozyumu Bildiri Kitabı, İstanbul: Eyüp Belediyesi Yayınları, 1997, 60-70.
• Çoruhlu, Yaşar. “Türk Sanatında Yırtıcı Olmayan Kuşların Sembolizmi”, Türk Dünyası Tarih Dergisi 102, 1995, 53-60.
• Çoruhlu, Yaşar. Türk Mitolojisinin Ana Hatları, İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2011. Çulpan, Cevdet. Serviler, I, İstanbul, 1961.
• Danık, Ertuğrul. Koç ve At Şeklindeki Tunceli Mezartaşları, Ankara: Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü Yayınları, 1990. Dumĕzil, Georges. Kafkas Halkları Mitolojisi, Ankara: Ayraç Yayınları, 2000.
• Efendi, Rasim. “Azerbaycan Heykeltıraşlığında Eski Türk İzleri”, Uluslararası Dördüncü Türk Kültürü Kongresi Bildirileri Kitabı, Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayınları, 1999, 255- 262.
• Ersoy, Ayla. “Eyüp’teki Mezar Taşlarında Servi Ağacı Kültü” , Tarihi Kültürü ve Sanatıyla Eyüp Sultan Sempozyumu Tebliğler (11-13 Mayıs 2001). ed. İrfan Çalışkan vd.. V/91-95. İstanbul: Eyüp Belediyesi Kültür Yayınları, 2002, 92-97.
• Esin, Emel. Türkistan Seyahatnamesi, Ankara: TTK Yayınları, 1997.
• Esin, Emel. “The Horse In Turkic Art”, Central Asiatic Journal, 10, 3/4, 1965, 167-227.
• Esin, Emel. Orta Asya’dan Osmanlı’ya Türk Sanatında İkonografik Motifler. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2004.
• Gönül Öney, “Anadolu Selçuklu Sanatında Hayat Ağacı Motifi”, Belleten, S. 32, Ankara, 1968, 25-36.
• Güngör, Harun. “Kayseri ve Çevresinde Bazı Mezar Taşları”, I. Kayseri Kültür ve Sanat Haftası Konuşmaları ve Tebliğleri, Kayseri, 1987, 48-52.
• Kalfazade, Selda, Ertuğrul, Özkan. “Kandil ve Kandil’in Motif Olarak Anadolu Türk Sanatı Kullanımı Üzerine”. Sanat Tarihi Araştırmaları Dergisi, C.2 (S.5), 1989, 23-34.
• Karamağaralı, Beyhan, “Kayseri Elbasan Köyü Kabristanındaki Bazı Mezar Taşlarındaki Kahve ve Kahve Hazırlanması İle İlgili Kabartmalar Üzerine”, Türk Halk Edebiyatı ve Folklorunda Yeni Görüşler, Ankara, 1985, 353-360.
• Karamağaralı, Beyhan. “Sivas ve Tokat’taki Figürlü Mezar Taşlarının Mahiyeti Hakkında”, Selçuklu Araştırmaları Dergisi II, 1971, 75- 109.
• Kavalçalan, Enes, “Bayat Boyunun Nevşehir’deki Uzantıları: Ayhan Köyü Mezar Taşları”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 106, 2023, 211-252.
• Kulaz, Mehmet ve İlter İgit. Tunceli’deki Mezarlıklar ve Mezar Taşları, İstanbul: Hiperlink Yayınları, 2018. Laqueur, Hans-Peter. Hüve’l-Baki İstanbul’da Osmanlı Mezarlıkları ve Mezar Taşları. (Çev. S. Dilidüzgün). İstanbul: Tarih Vakfı Yurt Yayınları, 2013.
• Morrıs, Desmond. Koruyucu Tılsımlar, Uğurlar, Muskalar, Nazarlıklar, (Mehmet Harmancı Çev.), İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1999.
• Naldan, Funda. Erzincan Terzibaba Türbesi Haziresinde Bulunan Mezar Taşları, Ankara, 2019.
• Öney, Gönül. “Anadolu’da Selçuk Geleneğinde Kuşlu, Çift Baslı, Kartallı, Şahinli ve Arslanlı Mezar Taşları”, Vakıflar Dergisi, 8, Ankara, 1970, 283-291.
• Pala, İskender. Divan Şiiri Sözlüğü, İstanbul: Ötüken Neşriyat, 1999.
• Pektaş, Kadir. Bitlis Tarihi Mezarlıkları Mezar Taşları, Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 2001.
• Polat, Cavit. “Kahramanmaraş Keklikoluk Köyü Mezar Taşlarının Şekil ve Süsleme Bakımından Değerlendirilmesi”, Akademik Sosyal Araştırmalar Dergisi 61, 2017, 523-538.
• Sili, Timur. “Taşların Dili”, Bilig 2, 1996, 220-227.
• Şeyban, Lütfi. Osmanlı Dönemi Taraklı Mezar Taşları ve Kitabeleri, Adapazarı: Sakarya Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, 2007.
• Taş, Kibar, “Kureyşan Aşireti’nin/Ocağı’nın 16. Asırdaki Kureyş Cemaati ile Tarihsel Bağlamdaki Yakınlığı”, OTAM, 43, 2018, 229-246.
• Taş, Kibar. Dünü ve Bugünü ile Kureyşan Aşiretleri, Ankara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü. Ankara, 2017.
• Taşkın, Yasemin, “İmranlı Yöresi Mezar Taşlarında Hayat Ağacı Motifi ve Çağdaş Türk Resim Sanatında Hayat Ağacının Kullanımı”, International Socıal Scıences Studıes Journal, 8/99, 2022, 2137-2151.
• Tercanlı, Akın. “Mühr-i Süleyman Motifli Bir Kaide: Kilis İbrahim Efendi Cami Minaresi”, Dini Araştırmalar, 26, 2023, 183-206.