HAREZM TÜRKÇESİYLE YAZILMIŞ BİR VASİYETNAME: HZ. MUHAMMED’DEN HZ. ALİ’YE ÖĞÜTLER

Yıl 2024, Sayı: 111, 173 - 236, 16.09.2024

Savaş Karagözlü

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1402041

Öz

Günümüze ulaşan Arap harfli Türkçe metinlerin çoğunu dinî metinler teşkil etmektedir. Çeşitli konuları ele alan ve Türklere İslam diniyle ilgili bütün şeriatları öğretmek amacıyla hazırlanan bu eserlerin bir kısmı Arapçadan veya Farsçadan tercüme edilmiştir. Geçtiğimiz aylarda adı, yazarı, müstensihi ve istinsah tarihi belli olmayan bir eser elimize geçmiştir. Herhangi bir yerde kayıtlı olmayan bu eser Kastamonulu araştırmacı Tuncay SAKALLIOĞLU’nun koleksiyonunda bulunmaktadır. Eser, konuları açısından birbiriyle bağlantılı olan birkaç elyazmasından oluşmaktadır. Eserin bir kısmının daha eski dönemde yazıldığı dikkatimizi çekmiştir. İnceleme sonucunda bu kısmın Harezm Türkçesiyle yazıldığı tahmin edilmiştir. Söz konusu kısım, Hz. Muhammed’in Hz. Ali’ye aktardığı hadislerden oluşmaktadır. Bu eserde ‘Yā Ali’ ibaresi ile başlayan 98 adet hadis bulunmaktadır ve bu hadisler Müslümanlara Hz. Ali üzerinden verilen “insanların günlük hayatta neleri nasıl yapılmalı ve nelerden uzak durmalı gibi” öğütler şeklindedir. Metinde geçen hadislerin neredeyse hepsinin (“https://ar.lib.eshia.ir/” internet adresinde bulunan Vasiyyetu’n-Nebiy li-cAli bin Ebi Ṭâlib adlı elektronik kitapta Arapça karşılığı bulunmuştur. Elimizdeki eser de bu eserin Türkçe çevirisi olduğu söylenebilir. Bu çalışmanın amacı Türkoloji âlemine yeni bir eseri tanıtmak ve Harezm Türkçesiyle yazılmış eserler listesine yeni bir eser eklemektir. Çalışma, giriş ve sonuç hariç eserin özellikleri, metin ve dizin olmak üzere üç ana bölümden oluşmaktadır. Eserin özellikleri bölümünde yazmanın tavsifi yapıldıktan sonra tespit edilen belli başlı dil özellikleri üzerinde durulmuştur. Metin bölümünde çeviri yazı karakterleri kullanılarak eserin çeviri yazısı yapılmıştır ve ardından eserin dizinli sözlüğü verilmiştir. Çalışmanın sonuna da eserin tıpkıbasımı eklenmiştir.

Anahtar Kelimeler

: Harezm Türkçesi, Orta Türkçe, Türk Dili, Hz. Muhammed, Hz. Ali, Vasiyetname, Nesefi.

A TESTAMENT WRITTEN IN KHWAREZM TURKIC: ADVICE FROM PROPHET MUHAMMAD TO CALIPH ALI

Öz

Religious texts make up a part of the Turkic texts in Arabic letters. Some of these works,
which deal with various subjects and were prepared to teach the Turks the sharia regarding the
Islamic religion, have been translated from Arabic or Persian. In the past months, we have
received a manuscript whose name, author, copyist and date of copying are unknown. The
manuscript is in the private collection of Tunjay SAKALLIOGLU, a researcher from
Kastamonu-Turkiye, and consists of several texts related to each other in terms of their subjects.
It has come to our attention that the last part of the manuscript was written earlier. As a result
of our research, it was estimated that this part had been written in Khwarezmian Turkic. This
part consists of the hadiths conveyed by the Prophet Muhammad to Caliph Ali. This manuscript
contains 98 hadiths starting with the phrase 'Yā Ali', which is in the form of advice the Prophet
gave to Muslims through Ali. Almost all of the hadiths mentioned in the text were found in
Arabic in the electronic book titled “Wasiyyetu'n-Nebî li-cAlî bin Ebî Ṭâlib”, which is available
on the internet address "https://ar.lib.eshia.ir/". It can be said that this book is the Turkic
translation of Wasiyyetu'n-Nebî li-Ali bin Ebî Ṭâlib. This study aims to introduce the work to
the Turkologist and add a new work to the list of books in Khwarezmian Turkic. The study
consists of three main parts: features of the book, text and index, except for the introduction
and conclusion. In the features section of the book, the main language features identified are
examined after the description of writing. In the text section, the work was transcribed and then
an indexed dictionary of the work is provided. A facsimile of the manuscript is added at the end
of the study.

Anahtar Kelimeler

Khwarezmian Turkish, Middle Turkish, Turkish Language, Prohet Muhammad, Caliph Ali, Will, Nesefi.

Kaynakça

• Aslantürk, A. Hümeyra (2006). ‘NESEFÎ, Necmeddin’, İslam Ansiklopedisi, 32. Cilt, s. 571- 573, İstanbul.
• Ata, Aysu (1997). Nāṣırü’d-dîn bin Burhānü’d-din Rabġūz’î Ḳısasü’l-Enbiyā (Peygamerler Kıssaları) II Dizin, TDK yay., Ankara.
• Ata, Aysu (2014). Çağatay Türkçesinin İlk Devresi Harezm-Altın Ordu Türkçesi, Ankara Üniversitesi yay., Ankara.
• Boeschoten, Hendrik (2022). A Dictionary of Early Middle Turkic, (Vol. 169). Brill.
• Boltabayev, Saidbek (2021). ‘Harezm Türkçesiyle Yazılmış Yeni Bir Eser: Tenzîlü’s-Sâlihîn’, IX. Uluslararası Türk Dili Kurultayı Bilge Tonyukuk Anısına, C.1, s. 507-515, TDK yay., Ankara.
• Borovkov, A. K. (2002). Orta Asya’da Bulunmuş Kur’an Tefsirinin Söz Varlığı (XII. – XIII. Yüzyıllar), Çev. Halil İbrahim Usta, Ebülfez Amanolu, TDK yay., Ankara.
• Caferoğlu, Ahmet (1993). Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü, Enderun Kitabvi, İstanbul.
• Clauson, Sır Gerard (1972). An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish, Oxford: At the Clarendon Press.
• Eckmann, Janos (1988). ‘İslamî Orta Asya Türk Edebi Dilinin Özellikleri’, Türk Dünyası Araştırmaları, 2, 1-9.
• Eckmann, Janos (2003). Harezm, Kıpçak ve Çağatay Türkçesi Üzerine Araştırmalar, yayıma hazırlayan: O. F. Sertkaya, TDK yay., Ankara.
• Ercilasun, Ahmet B. - Akkoyunlu Ziyat (2015). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugati’t-Türk, TDK yay., Ankara.
• Ercilasun, Ahmet B. (2011). Başlangıçtan Yirminci Yüzyıla Türk Dili Tarihi, Akçağ yayınları, Ankara.
• Ercilasun, Ahmet B. (2019). ‘Arap harfli Türkçe Tarihî Metinlerde Zaman ve Yer Tespiti - Metinler Nasıl Okunmalı?’, Türk Kültürü A'raştırmaları Dergisi, 12 (2), 1-9.
• Hacıeminoğlu, Necmettin (1997). Harezm Türkçesi ve Grameri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yayınları.
• Kurtulmuş, Fatih (2020). Tansukname-İ İlhânî (Giriş –Metin -Notlar -Sözlük), Basılmamış Doktora Tezi, Ardahan.
• Muhammed, Ragıp (2021). Memlûk Türkçesinde Ekler ve İşlevleri, TDK yay., Ankara. Onur, Samet (2023). Harezm Türkçesi Fal Kitabı: Yıldızname - Divname - Kur'an Falı - Kura Falı – Tılsımlar, Akçağ yay., Ankara.
• Şahin, F. Yelda (2017). ‘“Üç Noktalı Fe” Harfinin Ses Karşılığı Oğuzların /w/ Karahanlıların /v/ Ünsüzü Kullanımı’, Türk Dili Araştırmaları Yıllığı Belleten, C. 65, S. 2, 351-413.
• Toparlı, Recep (1992). İrşâdü’l-Mülûk ve’s-Selâtîn, TDK yay., Ankara.
• Toparlı Recep - Vural, Hanifi - Karaatlı, Recep (2014). Kıpçak Türkçesi Sözlüğü, TDK yay., Ankara.
• Türkiye’de Halk Ağzından Derleme Sözlüğü (1993). C. IV, TDK yay., Ankara.
• Ünlü Suat (2013). Çağatay Türkçesi Sözlüğü, Eğitim yayınevi, Konya.
• Ünlü Suat (2012). Harezm-Altınordu Türkçesi Sözlüğü, Eğitim Yayınevi, Konya.
• Yüce, Nuri (1993). Ebu’l-Ḳāsım Cārullāh Mahmūd bin cOmar bin Muḥammed bin Aḥmed Ez- Zamaḫşarî El- Ḫvārizmî Mukaddimetü’l-Edeb Ḫavārizm Türkçesi ile Tercümeli Şuşter Nüshası, Giriş, Dil Özellikleri, Metin, İndeks, TDK yay., 1993. https://ar.lib.eshia.ir/