ALEVİ-BEKTASHI CULTURE, CEM RITUALS AND MUSICAL PRACTICES IN SAMSUN CANLAR ASSOCIATION

Yıl 2024, Sayı: 111, 17 - 40, 16.09.2024

Mustafa Öcal , Mehmet Can Pelikoğlu

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1462314

Öz

In the Alevi-Bektashi faith, which is characterized as a mystical interpretation of Islam,
cem rituals, which are adorned with cem music accompanied by saz and semahs, are the sum
of representative activities carried out by ‘human beings’ who make sense of the relationship
between the sacred and the spoken by associating it with rationality, otherness and acculturation.
The basic philosophy of cem rituals, which are performed by men and women together, is to
transfer the common feelings and acceptances that ensure social unity to future generations.
This study aims to conduct a cultural analysis of the sample of “Samsun Canlar Association”,
a non-governmental organization that functions in the recognition of music practices in Cem
rituals, one of the basic dynamics of Alevi-Bektashi belief and culture, with its structural
characteristics, historical origins, contribution to social solidarity and philosophical dimension.
Information was collected through semi-structured interviews with a working group of nineteen
people, consisting of five dede, four zâkir and ten talip, and several cem rituals were observed.
According to the findings of the research, it was determined that the basic principles of Alevi-
Bektashi belief are based on the ‘Four Doors and Forty Makams’ teaching of Hacı Bektaş Veli.
Participants stated that Alevism follows lineage and the leader of the faith is the dede, while
in Bektashism there is no such rule and the leader of the faith is the father. It was stated that
Alevism is built on the love of humanity, that classics such as Buyruk and Makâlât are read, and
that the belief includes the love of Ehlibeyt and the motto of having hands, hands and tongue.
It is understood that Cem rituals include concepts such as three sunnahs, seven obligations,
seventeen erkân, consent and musahiplik. Different fasts are observed in Alevi-Bektashi belief.
The musical practices performed in Cem are deyiş, duaz and mersiye; the musical practices
included in the twelve services are miraçlama, semah, çerağ and sacrifice prayers and mersiye.
It was stated that twelve services are performed in the cem and that there are types of cem
with and without ikrar. In order to keep the music practices of Alevi-Bektashi culture alive,
it was suggested that zâkirlik courses should be opened and the music practices of different
continuities should be examined in this regard.

Anahtar Kelimeler

Alevi-Bektashi Culture, Cem, Ritual, Music Practices, Samsun Canlar Association

SAMSUN CANLAR DERNEĞİNDE YAŞATILAN ALEVİ-BEKTAŞİ KÜLTÜRÜ, CEM RİTÜELLERİ VE MÜZİK PRATİKLERİ

Öz

İslam’ın tasavvufi bir yorumu olarak nitelendirilen Alevi-Bektaşi inancında, saz eşliğinde
icra edilen cem müziği ve semahlarla süslenen cem ritüelleri, kutsal ile söz arasındaki ilişkiyi
rasyonalite, ötekilik ve kültürlenme ile ilişkilendirerek anlamlandıran ‘insan’ın gerçekleştirdiği
temsili faaliyetler toplamıdır. Kadın-erkek bir arada gerçekleştiren cem ritüellerinin temel
felsefesi toplumsal birliği sağlayan ortak duygu ve kabulleri gelecek kuşaklara aktarmaktır.
Bu çalışma, Alevi-Bektaşi inanç ve kültürünün temel dinamiklerinden olan Cem ritüellerindeki
müzik pratiklerinin yapısal özellikleri, tarihsel kökenleri, toplumsal dayanışmaya katkısı ve
felsefi boyutuyla tanınmasında işlev gören bir sivil toplum kuruluşu olan “Samsun Canlar
Derneği” örnekleminin kültürel analizini yapmayı amaçlamaktadır. Samsun Canlar Derneği’nde
görev alan beş dede, dört zâkir ve on talip’ten oluşan on dokuz kişilik bir çalışma grubu ile yarı
yapılandırılmış görüşme ile bilgiler toplanmış ve birkaç cem ritüeli katılarak gözlemlenmiştir.
Araştırma bulgularına göre; Alevi-Bektaşi inancının temel esaslarının, Hacı Bektaş Veli’nin
‘Dört Kapı Kırk Makam’ öğretisine dayalı olduğu belirlenmiştir. Katılımcılar, Aleviliğin soy
takip ettiğini ve inanç önderinin dede, Bektaşilikte ise böyle bir kuralın olmadığını ve inanç
önderinin baba oluğunu belirtmişlerdir. Alevilik insan sevgisi üzerine inşa edilmiş olup,
Buyruk, Makâlât gibi klasiklerin okunduğu, inanç içinde Ehlibeyt sevgisi ile eline-belinediline
sahip olma düsturunun yer aldığı belirtilmiştir. Cem ritüelleri içinde, üç sünnet yedi
farz, on yedi erkân, rızalık, musahiplik gibi kavramların yer aldığı anlaşılmıştır. Alevi-Bektaşi
inancında farklı oruçlar tutulmaktadır. Cemde icra edilen müzik pratikleri deyiş, duaz ve
mersiye; oniki hizmet içinde yer alan müzik pratikleri ise miraçlama, semah, çerağ ve kurban
duazı, mersiye olarak sıralanmıştır. Cemde on iki hizmetin yürütüldüğü, ikrarlı ve ikrarsız cem
türlerin olduğu belirtilmiştir. Alevi-Bektaşi kültüründeki müzik pratiklerinin yaşatılması için
zâkirlik kurslarının açılması ve bu konuda farklı süreklere ait müzik pratiklerinin incelenmesi
gerektiği önerilerinde bulunulmuştur

Anahtar Kelimeler

Alevi-Bektaşi Kültürü, Cem, Ritüel, Müzik Pratikleri, samsun Canlar Derneği

Destekleyen Kurum

Çalışmayı destekleyen herhangi bir kurum veya kuruluş bulunmamaktadır.

Kaynakça

• Akdeniz, Serap, Alevi müzik uyanışı bağlamında İzmir yamanlar alevi göçmenlerinin müzik pratikleri, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora Tezi, 2011.
• Arslan, Özgüç Acun, “Alevi/Bektaşi kültür aktarımında müziğin işlevi: Gaziantep- Düztepe cemevi örnek olayı”, EÜ Devlet Türk Musikisi Konservatuvarı Dergisi, 11, (2017),111-123.
• Artun, Erman, Dinî tasavvufî halk edebiyatı metin tahlilleri, Adana: Karahan Kitabevi, 2010.
• Ayışıt-Onatça, Neşe, Alevi Bektaşi kültüründe kırklar semahı: müzikal analiz çalışması, İstanbul: Bağlam Yayıncılık, 2007.
• Aytaş, Gıyasettin, Alevilik kavramı etrafında bazı tespit ve değerlendirmeler, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi,56 (2013), 15-28.
• Aytekin, Sefer, İmam Cafer buyruğu, Ankara: Emek Basım Yayınevi, 1958.
• Baş, Türkan.-Akturan, Ulun. Nitel araştırma yöntemleri: NVİVO 7.0 ile nitel veri analizi, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2008.
• Bengtsson, Mariette, “How to plan and perform a qualitative study using content analysis”, Nursing Plus Open.2., 2016.
• Cebecioğlu, Ethem, Tasavvuf terimleri ve deyimleri sözlüğü, Ankara: Otto Yayınları, 2014. Coşan, Esad, Makalat. Kültür Bakanlığı. (1996).
• Creswell, John W., Research Design: Qualitative, Quantitative, and Mixed Methods Approaches (3rd ed.), Thousand Oaks, CA: Sage Publications, 2009.
• Cresswell, John W., Nitel araştırma yöntemleri: Beş yaklaşıma göre nitel araştırma ve araştırma deseni. (Çev: M. Bütün ve S. B. Demir). Ankara: Siyasal Kitabevi, 2018.
• Çelik, Hasan ve Balcı, Serkan, Alevî/Kızılbâş-Bektâşî Buyruklarıʼndan hareketle ve genel ahlâk ilkelerine göre talip, rehber, pîr ve mürşîd ilişkileri, İnönü Üniversitesi Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi, 5(2), (2016). 123-140
• Çıblak Coşkun, Nilgün, “Anadolu Alevilerinde cemler ve bu cemlerin sosyokültürel hayattaki işlevleri”, Folklor/edebiyat. 20 (78), (2014).
• Divani, Dertli, “Alevi-Bektaşilik: Cemde 12 Hizmet”, Karadeniz Uluslararası Bilimsel Dergi, 6, (2010),47-61.
• Dönmez, Banu Mustan, Alevi müzik uyanışı bağlamında İzmir Limantepe Alevi göçmenlerinin müzik pratikleri. [Basılmamış Doktora Tezi], Dokuz Eylül Üniversitesi, İzmir. (2008).
• Dönmez, Mehmet- Çelik, Hasan-Armağan, Ergün, “Alevilik-Bektaşilikte dâr”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 85, (2018),183-198.
• Duygulu, Melih, Alevi-Bektaşi müziğinde deyişler, Ankara: Sistem Ofset, 1997.
• Erduyan, Işıl, Etnografi. F. N. Seggie ve Y. Bayyurt (Editörler), Nitel araştırma: Yöntem, teknik, analiz ve yaklaşımları içinde (ss. 82 – 104). Ankara: Anı Yayıncılık, 2017.
• Eröz, MehmetTürkiye’de Alevîlik-Bektaşîlik. T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, (1990).
• Erseven, İlhan Cem, Alevilerde semah, Ankara: Ürün Yayınları, 1996.
• Eyüboğlu, İsmet Zeki, Bütün yönleriyle Bektaşilik, Derin Yayınları. (2010).
• Fığlalı, Ethem Ruhi, Türkiye’de Alevilik Bektaşilik, Konya: Selçuk Yayınları, 1990.
• Flick, Uwe, An Introduction to qualitative research, New York: Sage, 2014.
• Godri, Bora, Yöresel beğeni ve kültürel etkileşimin ses eğitimi üzerindeki etkisi, İstanbul: İstanbul Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2014.
• Golafshani, Nahid, “Understanding reliability and validity in qualitative research”,The Qualitative Report.8 (4), (2003) ,597-606.
• Gül, İbrahim, “Alevî-Bektaşî cemlerinde erkân ve sürek farklılığı (Herne cemevi örneği)”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 82, (2017), 25-41.
• Gül, İbrahim, “Alevi inancında musahiplik kurumuna eğitsel bakış”, Alevilik Araştırmaları Dergisi. 14, (2017) 241-258.
• Gül, İbrahim, Alevi-Bektaşi toplumunun iç sorunları ve çözüm önerileri. Afyon Kocatepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi.23(1), (2021),37-50.
• Gül, İbrahim, Aleviliğin temel esasları ve Alevi erkânı, Ceylan Ofset,2018.
• Işık, Caner, “İkrar cemi ve ritüelleri”, Acta Turcıca.2, (2013),1-18.
• Işık, Caner, Güruhu Naci’den Aleviliğe. Alevilik Araştırmaları Dergisi. 23, (2016), 23-52
• İyit, Kubilay ve Ergun, Levent, Sosyo-Kültürel değişim bağlamında Alevi Cem törenleri; İzmir Limontepe Ehl-i Beyt İnanç Eğitim ve Kültür Vakfı örneği. 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı içinde (321-334), (17-19 Ekim 2007), Ankara.
• Kaptan, Remzi, Cem ve cemde okunan gülbanklar, deyişler, mersiyeler, duazlar. http://www. alevitentum.de/Cem_ve_gulbank.pdf (2023, 10 Eylül).
• Karakaş, Musa, Alevilikte cem. Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, (2003). 27, 227-266.
• Kaya, Ali, Alevilik ve Dersim üzerine seçme yazılar. İstanbul: Yazı yayınları. (2012).
• Kılıç, Aslan, Tarihsel süreçte Türklük ve Alevilik. Grafiker Ofset. (2009).
• Kıyak, Abdulkadir, Anadolu Aleviliğindeki düşkünlük cezasının dinler tarihi açısından değerlendirilmesi. Uluslararası Türkçe Edebiyat Kültür Eğitim Dergisi. 6(4), (2017), 2847–2864.
• Kirk, Jerome ve Miller, Marc L. “Reliability and validity in qualitative research”. Beverly Hills: Sage Publications, (1986).
• Korkmaz, Esat, Ansiklopedik Alevilik Bektaşilik terimler sözlüğü, (2.Baskı), Ant Yayınları,1994.
• Korkmaz, Esat, İmam Cafer buyruğu. İstanbul: Ant yayınları, 1997.
• Maden, Fahri, Bektaşi tekkelerinin kapatılması ve Bektaşiliğin yasaklı yılları. Türk Tarih Kurumu Yayınları, (2013).
• Mustan-Dönmez, Banu, “Sufilik algısının ‘Türk yöresel müziği’ sözlerindeki varlığı”, Alevilik Araştırmaları Dergisi, 8, (2014),1-11.
• Mustan-Dönmez, Banu, Alevi müzik uyanışı bağlamında İzmir Limantepe Alevi göçmenlerinin müzik pratikleri, İzmir: Dokuz Eylül Üniversitesi, Doktora Tezi,2008.
• Noyan, Bedri, Veli baba menâkıbnamesi. İstanbul: Can yayınları.1995.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Balım sultan, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. C. 5, (17-18). TDV Yayınları, (1992).
• Odabaşı, Gülbahar, Alevi geleneğinde cem ibadeti. [Yüksel Lisans Tezi] Adnan Menderes Üniversitesi, Aydın, (2016).
• Öz, Baki Bektâşîlik nedir: Bektâşîlik tarihi. Der Yayınları, (1999).
• Öz, Mustafa, Şîa. TDV İslâm Ansiklopedisi, (c. 39, s.s. 111-114). Türk Diyanet Vakfı Yayınları, (2010).
• Özcan, Nuri, Nefes. Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C. 5, 371-372). İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, (1992).
• Özdemir, Ulaş, Kimlik, Ritüel, Müzik İcrası: İstanbul Cemevlerinde Zakirlik Hizmeti, İstanbul: Kolektif Kitap, 2016.
• Özdoğan, Serdar, Giresun Dereli ilçesi Geğrez Havzası cem ritüelleri ve müzik pratikleri, Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Doktora Tezi, 2020.
• Özkan, Mustafa, Kerbelâ’dan önce Hz. Hüseyin’i doğru anlamak. Şırnak Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi, 1(1-2), (2010),87-109.
• Rençber, Fevzi, “Alevi geleneğinde “cem evinin” tarihsel kökeni”, Din bilimleri Akademik Araştırma Dergisi. 12(3), (2012), 73-86.
• Rençber, Fevzi, “Anadolu Aleviliğinde görgü cemi: Adıyaman örneği”, Ondokuz Mayıs Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi. 34. (2013),197-231.
• Sarıkaya, Mehmet Saffet. “Alevilik-Bektaşiliğin tasavvufi boyutu üzerine”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, 82 (Haziran 2017), 9-23.
• Satır, Ömer Can, “Çorum ve çevresinde yaşatılan zâkirlik geleneği”, Rast Müzikoloji Dergisi.3 (5), (2016),1338-1356.
• Şahin, Emrah, Çorum yöresi Alevi-Bektaşi Cem ritüelleri ve müzik pratikleri: Abdal Musa Cem’i örneği, Samsun: Ondokuz Mayıs Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2020.
• Şenyurt, Gökhan, Derviş Muhammed Yemînî’nin Fazîletnâmesi’nde on iki imam’ın yeri, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, 13(71), (2020). 94-106.
• Taşğın, Ahmet Cem, cemevi ve işlevler. Geçmişten Günümüze Alevî Bektaşî Kültürü. (Ed. Ahmet Yaşar Ocak). T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları. (2009).
• Taşğın, Ahmet. Cem, cemevi ve işlevler. Geçmişten Günümüze Alevi Bektaşi Kültürü TDV. “Nefes”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. (C.32, 522-523), Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2023.
• Türkdoğan, Doğan, “Alevi İslam inancı içerisinde Hz. Hızır”, Hacı Bektaş Veli Dergisi.29, (2004) 19-26.
• Uğur, Ahmet, Klasik Türk edebiyatında Bektaşilik. [Basılmamış Yüksek Lisans Tezi]. Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Nevşehir, (2020).
• Uğurlu, Ali Rıza, Aşk-ı muhabbet, İstanbul: Seçil Ofset, 2009.
• Üzüm, İlyas Buyrukta üç sünnet-yedi farz kavramı ve Alevi yazarların tutumu, İslam Araştırmaları Dergisi. 5, (2001),157-174.
• Üzüm, İlyas, “İnançtan Külte: Alevîlikte On iki İmam İnancı” Ahmet Yaşar Ocak (Ed.). Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü, (s. 268-285). Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, (2009).
• Vaktidolu, Adil Ali Atalay, İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. (17. Baskı), İstanbul: Can Yayınları, 2011.
• Vaktidolu, Adil Ali Atalay, Cabbar Kulu (3.baskı). İstanbul: Can yayınları. (1996).
• Varlı, Ersen ve Yıldırım, Turgay, Alevi-Bektaşi inancında müzik aktarımında kadının rolü: Bursa şehitler köyü örneği. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi.97, (2021), 189-210.
• Yakar, Sümeyra. Alevilikte Hak, Muhammed, Ali İnancı, İstanbul: Marmara Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2011.
• Yaman, Ali, Anadolu Aleviliğinde ocak sistemi ve dedelik kurumu, Uluslararası Anadolu İnançları Kongresi, 23-28 Ekim 2000, Ürgüp-Nevşehir.
• Yaman, Ali, Alevilik ve Kızılbaşlık tarihi. Nokta Kitap Yayınları. (2012).
• Yıldırım, Ali- Şimşek, Hasan, Sosyal bilimlerde nitel araştırma yöntemleri, Ankara: Seçkin Yayıncılık, 2013.
• Yıldırım, Rıza, Geleneksel Alevilik. İletişim Yayınları. (2018).
• Yıldız, Harun, Anadolu Alevîliğinin yazılı kaynaklarına bir bakış.Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. 30, (2004). 323-359.
• Zelyut, Rıza, Hünkâr Hacı Bektaş-ı Veli Ali’nin sırrı. Kripto Kitap Basım Yayım Ltd. Şti., (2015).
• Zelyut, Rıza, Öz kaynaklara göre Alevilik (2. baskı), Karacaahmet Sultan Dergâhı Yayınları, (2005).