ERZURUM’DA YAŞAYAN ALEVÎLERİN İBADET HAYATIYLA İLGİLİ TELAKKİLERİ VE UYGULAMALARI

Yıl 2024, Sayı: 111, 41 - 72

Lokman Kılavuz , Hanifi Şahin

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1466170

Öz

Bu araştırma Erzurum yöresinde yaşayan ve Alevî geleneğe mensup bireylerin ibadet
telakkilerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Çalışmamız, bir topluluğun ortak kültürü içindeki
değerlerinin, davranışlarının, inançlarının ve ibadetlerinin tanımlandığı ve yorumlandığı nitel
araştırma desenlerinden biri olan etnografik yönteme dayalı olarak tasarlanmıştır. Araştırmanın
katılımcı grubu, Erzurum ilindeki çeşitli ilçe ve köylerde yaşayan Alevîlerden oluşmaktadır. Bu
kapsamda, belirlenen 9 ilçe (Aşkale, Çat, Hınıs, Horasan, Köprüköy, Olur, Pasinler, Şenkaya,
Tekman) ve 20 köyde bulunan Alevî dedeler ve taliplerle çalışma yapılmıştır. Katılımcılara
yarı yapılandırılmış görüşme formu uygulanmış ve bu süreçte elde edilen veriler kayıt altına
alınmıştır. Araştırma sonuçları, gözlem, saha notları ve uygulanan görüşme formuyla elde
edilen veriler içerik analizi yöntemi kullanılarak değerlendirilmiştir. Araştırmayla ilgili tespit
ve değerlendirmeler sonucunda Alevîler arasında dinin pratik yönünü oluşturan ibadetlerin
önemli bir yer tuttuğu gözlemlenmiştir. Ancak namaz, oruç, zekât ve hac gibi ibadetlerin
yerine getirilmesinde bazı farklılıklar ve ilgisizlikler görülmüştür. Alevî toplulukların İslam’ı
tanıdıkları dönemde yaşadıkları göçebe hayatın zorlukları, merkezi yönetimle olan sorunlar,
çeşitli mezhepler ve inançların etkisi altında olmaları gibi faktörler, bazı ibadetlerin yerine
getirilmemesine veya ibadetlere mesafeli bir tutum sergilenmesine neden olmuştur. Ayrıca, bu
ibadetlerin bazı yöre Alevîleri arasında farklı şekillerde yorumlandığı ve kendilerine özgü bir
şekilde yerine getirildiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Erzurum, İslam, Alevîler, İbadet Hayatı, Uygulama

CONCEPTS AND PRACTICES OF ALEVIS LIVING IN ERZURUM REGARDING WORSHIP LIFE

Öz

This research aims to reveal the worship practices of individuals living in the Erzurum
region and belonging to the Alevi tradition. To achieve this goal, our study was designed based
on the ethnographic method, which is one of the qualitative research designs that define and
interpret the values, behaviors, beliefs, and worship practices within a community’s shared
culture. The participant group of our research consists of Alevis living in various districts and
villages in the province of Erzurum. Within this scope, work was conducted with Alevi dedes
(spiritual leaders) and followers in 9 districts (Aşkale, Çat, Hınıs, Horasan, Köprüköy, Olur, Pasinler, Şenkaya, Tekman) and 20 villages identified. Semi-structured interview forms were
applied to the participants, and the data obtained during this process were recorded. The research
findings were evaluated using the content analysis method with observations, field notes, and
data obtained through the applied interview forms. As a result of the findings and evaluations
related to the research, it was observed that worship practices, which constitute the practical
aspect of religion among Alevis, hold significant importance. However, some differences and
indifference were observed in the performance of worship practices such as prayer, fasting,
almsgiving, and pilgrimage. Factors such as the hardships of the nomadic life experienced
by Alevi communities during the period they encountered Islam, problems with the central
government, and the influence of various sects and beliefs have led to the non-performance of
some worship practices or a distant attitude towards worship. Additionally, it was observed that
some Alevi communities interpret these worship practices differently and perform them in their
own unique ways

Anahtar Kelimeler

Erzurum, Islam, Alevis, Worship Practices, Implementation

Kaynakça

• Altınok, Baki Yaşa. Alevilik, Hacı Bektaş Veli-Bektaşîlik. Ankara: Helke Yayıncılık, 2012. Bayrak, Mehmet. Alevilik ve Kürtler. Ankara: Özge Yayınları, 1997.
• Birdoğan, Nejat. Alevilik Anadolu’nun Gizli Kültürü. İstanbul: Kaynak Yayınları, 2019. Birdoğan, Nejat. Anadolu Aleviliği’nde Yol Ayrımı. İstanbul: Mozaik Yayınları, 1995.
• Birge, John Kingsley. Bektaşilik Tarihi. çev. Reha Çamuroğlu. İstanbul: Ant Yayınları, 1991.
• Bodrogi, Krisztina Kehl. Kızılbaşlar/Aleviler. çev. Oktay Değirmenci - Bilge Ege Aybudak. İstanbul: Ayrıntı Yayınları, 2012.
• Bozkurt, Fuat. Alevîliğin Toplumsal Boyutları. İstanbul: Tekin Yayınevi, 1993.
• Bozkurt, Fuat (ed.). İmam Cafer-i Sadık Buyruğu. İstanbul: Kapı Yayınları, 2005.
• Bozkuş, Metin. Sivas Aleviliği. Sivas: Fakülte Kitabevi, 2006.
• Bulut, Faik. Ali’siz Alevilik. İstanbul: Berfin Yayınları, 2011.
• Clavijo, Ruy Gonzales de. Anadolu Orta Asya ve Timur. çev. Ömer Rıza Doğrul. İstanbul: Ses Yayınları, 1993. Danimarka Alevi Birlikleri Federasyonu. Alevi-Bektaşi İnancının Esasları. Danimarka Alevi Birlikleri Federasyonu Yayınları, 2008. Dedebaba, Bedri Noyan. Demir Baba Vilayetnamesi. İstanbul: Can (adil Ali Atalay) Yayınları, 1976.
• Dierl, Anton Jozef. Anadolu Aleviliği. çev. Fahrettin Yiğit. Ant Yayınları, 1991. Doğan, Hüseyin. “Muş-Varto Alevilerinde Dini Anlayış ve Sosyal Yaşantı”. Kelam Araştırmaları Dergisi 12/1 (2014), 61-90.
• Doğan, İsa. Türklük ve Alevîlik. İstanbul: Moralite Yayınları, 2010. Duran, Hamiye (ed.). Velayetname Alevi Bektaşi Klasikler-4. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2014.
• Eğri, Osman (ed.). Kitab-ı Cabbar Kulu Alevi-Bektaşi Klasikleri 7. Diyanet Vakfı Yayınları, 2012.
• Er, Piri. Direnen Kültür / Anadolu Aleviliği. İstanbul: Detay Yayınları, 2006.
• Erkal, Mehmet. Günümüzde Bilgi ve Uygulamasıyla Zekât. İstanbul: Kampanya Kitapları Yayınları, 2014.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. Türkiye’de Alevilik Bektaşilik. İzmir: İzmir İlahiyat Vakfı Yayınları, 2006.
• Gezik, Erdal. Dinsel Etnik ve Politik Sorunlar Bağlamında Alevi Kürtler. Ankara: Kalan Yayınları, 2000.
• Güç, Ahmet. “İslam Ansiklopedisi”. Kurban. 26/433-435. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Hacı Bektaş Belediyesi. Sorularla Alevilik-Bektaşîlik. Nevşehir: Hacı Bektaş Belediyesi Yayınları, 2005.
• İbn Fadlan, Ahmed b. Fadlan b. Abbas. İbn Fazlan Seyahatnamesi. çev. Ramazan Şeşen. İstanbul: Bedir Yayınevi, 1975.
• Kaleli, Lütfi. Binbir Çiçek Mozaiği Alevilik. İstanbul: Can Yayınları, 2003.
• Kaleli, Lütfi. Mitolojide İnanç ve Peygamberler. İstanbul: Can Yayınları, 1996.
• Kaluç, Şenol. Alevilik İnanç - Edep - Erkan. Ankara: Elips Kitap, 2023.
• Karamustafa, Ahmet T. Tanrının Kuraltanımaz Kulları. çev. Ruşen Sezer. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2007.
• Karaoğlan, Hamza. “Anadolu Türlerinde Kurban: Aleviler Örneği”. Dinî Araştırmalar IX/27 (2007), 133-149.
• Kaya, Ali. Alevilik ve Dersim Üzerine Seçme Yazılar. İstanbul: Yaz Yayınları, 2012.
• Kaya, Ali. Alevilikte İnanç Sohbetleri. İstanbul: Can Yayınları, 2008.
• Kaya, Haydar. Alevi-Bektaşi Erkânı, Evrâdı ve Edebiyatı. İstanbul: Engin Yayıncılık, 1993.
• Köprülü, Fuad. Türk Edebiyatında İlk Mutsavvıflar. Ankara: Diyanet İşleri Başkanlığı Yayınları, 1976.
• Kutlu, Sönmez. Alevilik - Bektaşilik Yazıları Aleviliğin Yazılı Kaynakları Buyruk, Tezkire-i Şeyh Safi. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2016.
• Mansur, Seyit Baba. Baba Mansur ve Makalatı Lütfiye’si. çev. Yunus Koçak. Ankara: Dorlion Yayınları, 2019.
• Melikoff, Irene. Hacı Bektaş Efsaneden Gerçeğe. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Yenigün Haber Ajansı Basın ve Yayıncılık, 1998.
• Melikoff, Irene. Uyur İdik Uyardılar / Alevilik-Bektaşilik Araştırmaları. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yayınları, 2019.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri. İstanbul: İletişim Yayınları, 2002.
• Onat, Hasan. “Açılım Arayışlarının Gölgesinde Alevîlik-Bektaşilik ve Kimlik Tartışmaları”. Dinî Araştırmalar 12/33 (2009), 37-46.
• Oytan, M. Tevfik. Bektaşiliğin İç Yüzü. İstanbul: İstanbul Maarif Kütüphanesi Matbaası, 1945.
• Öz, Baki. Aleviliğe İftiralara Cevaplar. İstanbul: Can Yayınları, 2005.
• Özdemir, Ali Rıza. A Dan Z Ye Alevilik. Ankara: Kripto Yayınları, 2020.
• Özdemir, Ali Rıza. Aleviliğin Yazılmayan Tarihi. Ankara: Kripto Basın Yayın, 2020.
• Peker, Hüseyin. Din Psikolojisi. İstanbul: Çamlıca Yayınları, 2003.
• Rençber, Fevzi. “Alevi Nitelemeli Gruplarda Zekât ve Lokma Anlayışı”. Uluslararası İktisadi ve İdari Bilimler Tam Metin Kitabı. ed. İbrahim Halil Sugözü. Şırnak: Asos Yayınevi, 2019.
• Rençber, Fevzi. Hak Muhammed Ali Aşkı-Adıyaman Alevileri. Ankara: Gece Kitaplığı Yayınları, 2016.
• Rençber, Fevzi. Hakk Muhammed Ali aşkı : “Adıyaman Alevileri”. Ankara : Gece Kitaplığı, 2014. http://ktp.isam.org.tr/detayzt.php?navdil=tr&idno=305185&wYazarlar= Fevzi+ren%C3%A7ber
• Said, Baha. Türkiye’de Alevi-Bektaşi, Ahi ve Nusayri Zümreleri. ed. İsmail Görkem. Ankara: T.C. Kültür Bakanlığı Yayınları, 2000.
• Soyer, A. Yılmaz. Hünkâr-Ansiklopedik Bektaşîlik Sözlüğü. İstanbul: Post Yayın Dağıtım, 2019.
• Şahin, Hanifi. “Alevi yazılı kaynaklarındaki dört kapı kırk makam anlayışının günümüz Alevi yazarlarca algılanışı”. Geçmişten Günümüze Alevilik I. Uluslararası Sempozyumu 3/05 (2014), 274-288.
• Şahin, Hanifi - Kılavuz, Lokman. “Saltuknâme’de Dini ve Mezhebi Unsurlar”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli̇ Araştırma Dergi̇si̇ 99 (2021), 143-172.
• Şahin, İlkay. Online Alevî Topluluklar. Konya: Çizgi Kitabevi, 2013.
• Teber, Ömer Faruk. Bektaşi Erkannamelerinde Mezhebi Unsurlar. Aktif Yayınevi, 2008.
• Türkdoğan, Orhan. Alevi Bektaşi Kimliği. İstanbul: Timaş Yayınları, 2004.
• Üçer, Cenksu. Anadolu’da Alevi Ocakları. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2019.
• Üçer, Cenksu. “Geleneksel Alevîlikte İbadet Hayatı ve Alevîlerin Genel İslâmî İbadetlere Yaklaşımları”. Din Bilimleri AkÂdemik Araştırma Dergisi 5/2 (2005), 161-189.
• Üçer, Cenksu. Tokat Yöresinde Geleneksel Alevîlik. Ankara Okulu Yayınları, 2005.
• Üzüm, İlyas. Tarihsel ve Kültürel Boyutlarıyla Alevilik. İstanbul: İSAM Yayınları, 2007.
• Yaman, Mehmet. Alevîlik; İnanç, İbadet, Erkan. İstanbul: Garip Dede Türbesi Koruma Onarma ve Yaşatma Derneği, 2007.
• Yaşaroğlu, M. Kâmil. “Namaz”. C. 32. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2006.
• Yıldırım, Rıza. Geleneksel Alevilik. İstanbul: İletişim Yayınları, 2020.
• Yıldırım, Rıza. Menâkıb-ı Evliya (Buyruk). İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Yıldız, Harun. “Anadolu Alevi-Bektaşi İnanç Dünyasında Kurban Anlayışı ve Kurbanla İlgili Ritüeller”. Alevilik-Bektaşîlik Araştırmaları Dergisi 20 (2019), 135-151.
• Yıldız, Harun. Anadolu Aleviliği Amasya Yöresi Bağlamında Bir İnceleme. Ankara: Ankara Okulu Yayınları, 2021.
• Yıldız, Süleyman. Seyyid Kureyş, Kureyşan Ocağı ve Aleviliği. İstanbul: İmam Rıza Dergâhı Yayınları, 2021