SOME OBSERVATIONS ON THE CONCRETE TRACES OF THE FORTY BELIEF

Yıl 2024, Sayı: 111, 399 - 408

Havva Yazıcı

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1501359

Öz

The expression “the saints of the unseen” in Sufism is used to refer to the three, seven and forty. Accordingly, Sufis have divided saints into different degrees and classes based on hadiths. Although the forty, also known as the saints of the unseen, are in the order of greatness/sainthood, it is not known who they are. However, they are accepted as a group of saints whose existence and holiness are believed in. At the head of these saints who rule the world are people called kutb or kutbu’l-aktab. The cult of the three, seven and forty, known as the saints of the unseen, is one of the common beliefs of Turkish culture. This belief has been intensely kept alive in the Turkish society, which has a strong cult of saints, especially among the Sunnis and the Alevis, and has continued its existence until today. According to the Alevis, the head of the forty is Hz. Ali. The time and place of the assembly of the forty, which Hz. Ali and Hz. Muhammad attended, are not known. In many places, shrines and places of pilgrimage have been built in the name of the unseen saints, who are referred to as the three, the seven and the forty, but whose identities are unknown. It is believed that if they are respected, they will protect those who visit these places and fulfill their wishes. In addition, there are many tombs, mountains, villages, hermitages and mosques called with these names. It can be said that this belief lies behind the name given to tombs, mountains, villages, hermitages and mosques as the Forty. In this study, based on the travelogue of Evliya Çelebi and archive documents prepared during the Ottoman period, some information is given about the shrines, places of pilgrimage, tombs, mountains, villages, hermitages and mosques called with these names, by following the traces of the cult of the three, the seven and the forty.

Anahtar Kelimeler

Üçler, yediler,, kırklar, alevis, bektaşis

KIRKLAR İNANCININ SOMUT İZLERİNE DAİR BAZI GÖZLEMLER

Öz

Tasavvuftaki gayb erenleri ifadesi üçleri, yedileri ve kırkları karşılamak için kullanılmaktadır. Buna göre sufiler, velileri hadislere dayanarak farklı derece ve sınıflara ayırmışlardır. Gayb erenleri de olarak bilinen kırklar ululuk/ermişlik sıralamasında yer almalarına karşın onların kim oldukları bilinmez. Fakat varlıklarına ve kutsallıklarına inanılan evliyalar topluluğu olarak kabul edilir. Dünyayı idare eden bu erenlerin başında kutb yahut kutbu’l-aktab denilen kişiler bulunur. Gayb erenleri olarak bilinen üçler, yediler ve kırklar kültü Türk kültürünün ortak inançlarından biridir. Bu inanç kuvvetli bir evliya kültüne sahip olan Türk toplumunda Sünnilerde özellikle de Alevilerde yoğun bir şekilde yaşatılmış ve günümüze kadar da varlığını sürdürmüştür. Alevilere göre Kırkların başı Hz. Ali’dir. Hz. Ali ve Hz. Muhammed’in katıldığı Kırklar meclisinin zamanı ve mekânı belli değildir. Üçler, yediler ve kırklar olarak ifade edilen fakat kim oldukları meçhul olan gayb erenlerinin adına pek çok yerde makam ve ziyaretgâhlar inşa edilmiştir. Onlara saygı duyulması halinde burayı ziyaret edenleri koruyacakları ve onların dileklerini yerine getireceklerine inanılır. Ayrıca bu isimlerle anılan pek çok mezar, dağ, köy, zaviye ve mescit mevcuttur. Mezar, dağ, köy, zaviye ve mescitlere Kırklar adının verilmesinin altında da bu inancın yattığı söylenebilir. İşte bu çalışmada Evliya Çelebi seyahatnamesiyle Osmanlı döneminde hazırlanmış arşiv vesikalarından hareketle üçler, yediler ve kırklar kültünün izleri takip edilip bahsedilen isimlerle anılan makam, ziyaretgâh, mezar, dağ, köy, zaviye ve mescitlere dair bazı bilgiler verilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Alevilik, Bektaşilik, üçler, yediler, kırklar

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Cumhuriyet Arşivi Kararlar Daire Başkanlığı (1928-), 133/90/1. Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi A. DVN. 4/3; A. MKT. MHM. 66/31; A. MTZ. KB, 3/45; BEO, 1939/145413; BEO,
• 1939/145413; BEO, 531/39754; BEO, 729/54666; BEO, 846/63389; C. EV. 316/16092; C.EV. 340/17253; HAT, 1615/68; İ. ŞD. 19/814; İE. EV, 17/2042; KB. MAA. FE, 2/14; KB.
• MAA. FE, 6/46; KB. MAA. FE, 7/49; MD, 25, 42, 57, 111; MF. İBT. 203/98; MÜZ. ARK, 89/18; Ş.D. 1598/6; ŞD, 2402/4; ŞD, 2574/35; Y. PRK. ZB, 17/29.
• 2. Araştırma ve İncelemeler Akın, Bülent, Mitten Tasavvufa Alevi Ritüellerinin Sır Dili: Kırklar, İstanbul 2020.
• Akmayda, Hüdavendigar, “Kıbrıs’taki Türk Devri Eserleri”, X. Vakıf Haftası Kitabı, Ankara 1993. Alandağlı, Murat, “XVI. Yüzyılda Van, Muş ve Bitlis’te Zaviye Kökenli Köyler”, Erdem, Yıl 2023, Sayı 85, ss. 1-85.
• Ankara Vakıf Eserleri, Ankara Kalkınma Ajansı Yay., Ankara 2019.
• Ateş, Hacer, Kuzey Marmara Sahilleri ve Ard Alanında Şehirleşmenin Tarihi Süreci: XVIXVII. Yüzyıllarda Tekirdağ ve Yöresi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2009.
• Babür, Yusuf, “Erzincan’da Bulunan İki Alevi Ziyaretgâhı: Kırklar Makamı ve Sultan Seydi (İnançlar, Anlatılar)”, IV. Uluslararası Alevilik ve Bektaşilik Sempozyumu (18-20 Ekim 2018 Ankara) Bildiriler Kitabı, Cilt I, ed. O. Kurtoğlu- A.Ç. Erginer, Ankara 2018.
• Coşar, Mevhibe, “Alevi-Bektaşi Kültüründe Sayılara Yüklenen Terim Değeri”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli - Araştırma Dergisi, Yıl 2011, Sayı 60, ss. 113-128.
• Çayırdağ, Mehmet, “Kırk Nisa (Kırk Kızlar) Türbesi”, Kayseri Ansiklopedisi, Cilt 4, Kayseri 2015, ss. 117-118.
• Çetinkaya, Canan, “Şer’iye Sicillerine Göre 17. Yüzyılda Ankara’da Kiliseler ve Manastırlar”, History Studies, Yıl 2021, Sayı 13/4, ss. 1107-1124.
• Dede Korkut Kitabı, Dresden Nüshasını Aslından Okuyan ve Sadeleştiren: Yunus Zeyrek, İstanbul 2015.
• Gaynutdinova, Alina, ““Kırk Kız” Destanı ve Kahramanca Savaşan Türk Kadınları”, İstem, Yıl 2018, Sayı 31, ss. 147-160.
• Göllü, Bilge Karga, “XVII. Yüzyılda Kudüs’te Olmak: Hıfzî’nin Kudüs İzlenimleri”, İsrailiyat: İsrail ve Yahudi Çalışmaları Dergisi, Yıl 2018, Sayı 2, ss. 132-145.
• Göyünç, Nejat, XVI. Yüzyılda Mardin Sancağı, Ankara 1991.
• Gülten, Sadullah, “Çorum’da Kalenderî Geleneğinden Bir Abdal: Kutbu’l-Büdela Abdal Ata ve Zaviyesi”, Türk Tarihine Dair Yazılar II, ed. A. Demir, T. Kalkan, E. Erdoğan, Ankara 2017, ss. 423-434.
• Gülten, Sadullah, “Hızır-İlyas Zaviyeleri, Aya Yorgi ve Bektaşiler”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Yıl 2017, Sayı 83, ss. 81-100.
• Gülten, Sadullah, Türklerin Hz. Ali’si, İstanbul 2023.
• Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, Cilt 1-9, Haz. S. A. Kahraman vd, İstanbul 2006-2023.
• Gürgen, Gürcan, “Çapans Dağları Kuzeyinin (Rize) Glasyal Morfolojisi”, GÜ Gazi Eğitim Fakültesi Dergisi, Yıl 2003, Sayı 3, ss. 159-175.
• Işık, Ayhan, Meşîhat Arşivi Belgeleri Işığında Seyyidler ve Nakîbü’l-Eşrâflık Müessesesi, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayınlanmamış Doktora Tezi, İstanbul 2013.
• İslamoğlu, Mahmut, “Kıbrıs’ta Türk-İslam Yatırları ve Bunlara İlişkin Efsaneler”, İpek Yolu Uluslararası Halk Edebiyatı Sempozyumu Bildirileri, Ankara 1995, ss. 276-284.
• Kalafat, Kaya Yaşar, “Türk Halk İnançlarında Hususiyle Doğu Anadolu’da Orta Toroslar’da “Kırk Motifi”, Milli Folklor Dergisi, Yıl 1994, Sayı 22, ss. 15-21.
• Kiel, Machiel, “Yenice-i Karasu”, DİA, Cilt 43, İstanbul 2013, ss. 443-445.
• Kum, Naci, “Karaca Ahmed’ler Hakkında İncelemeler, Düşünceler”, Türk Folklor Araştırmaları, Yıl 1957, Nu. 94, ss. 1500-1503.
• Küçük, Mehmet Alparslan, “Türkiye’nin Turistik Dini Mekânlarına Bir Örnek: “Süryani Dinî Merkezleri”, Adıyaman Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, Yıl 2019, Sayı 33, ss. 477-520.
• Küçükdağ, Yusuf, Ayşe Değerli ve Bekir Şahin, Vesâik-i Bektaşiyan’a Göre Osmanlı Devleti’nde Bektaşi Tekkeleri, Konya 2015.
• Maden, Fahri, “Kıbrıs’ta Bektaşi Tekke ve Türbeleri, Tarihte Kıbrıs”, Uluslararası Akdeniz Karpaz Sempozyumu: Tarihte Kıbrıs Sempozyumu Bildirileri, ed. Osman Köse, İstanbul 2017.
• Ocak, Ahmet Yaşar, İslam-Türk İnançlarında Hızır yahut Hızır-İlyas Kültü, İstanbul 2012. Ocak, Ahmet Yaşar-S. Faruki, “Zaviye”, MEB İslam Ansiklopedisi, C. 13, İstanbul 1986, ss. 468-476
• Özcan, Serpil, “Arşiv Belgelerine Göre Tekkelerde Kadınlar ve Görevleri”, İslam Tetkikleri Dergisi, Yıl 2022, Sayı 12/2, ss. 615-644.
• Pala, İskender, Divan Şiiri Sözlüğü, Ankara 1995.
• Sayılan, Hasan, “Tarihi ve Doğal Değerlerin Şehir Markalaşmasındaki Rolü: Ahlat (Bitlis) Örneği”, Tarihten Bugüne Kapılar Açan Şehir: Ahlat Uluslararası Sempozyumu, Ankara 2022.
• Şahin, İbrahim, “Evliya Çelebi’nin Günümüz İzmir İl Sınırları İçinde Kullandığı Güzergâh ve Seyahatnâme’de Buna Dair Sorunlar”, Kent ve Seyyah: Evliya Çelebi’nin Gözüyle İzmir ve Çevresi-III, ed., Metin Ekici-Turan Gökçe, İzmir 2013.
• Şimşek, Selami, “Kırklareli’de Tarikatlar ve Tekkeler”, Tasavvuf: İlmî ve Akademik Araştırma Dergisi, Yıl 2007, Sayı 18, ss. 205-220.
• Tali, Şerife, “Ahlat’ın Şehirleşmesinde Mimari Düzenler ve Osmanlı Dönemi, Tarihten Bugüne Kapılar Açan Şehir: Ahlat”, Uluslararası Sempozyumu, Ankara 2022.
• Tezokur, Hadi, “Diyarbakır’ın İnanç Serüveninde Hıristiyanlık”, Diyarbakır Kültür ve Medeniyet Dergisi, Yıl 2021, Sayı 2, ss. 116-121.
• Uludağ, Süleyman, “Ricâlü’l-Gayb”, DİA, Cilt 35, İstanbul 2008, ss. 81-83.