A CİTY IN SOUTHERN AZERBAİJAN DURİNG THE OTTOMAN-SAFAVİD STRUGGLE: HOY/ DÂRÜ’S-SEFÂ (ACCORDİNG TO THE 1728 TAHRİR DEFTER)

Yıl 2024, Sayı: 112, 375 - 394, 15.12.2024

Davut Şahbaz

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1514320

Öz

Abstract
Located on the Turkey-Iran border, Khoy has been home to many civilizations. The region, which joined the Seljuk lands during the reign of Tughrul Bey; It entered the Ilkhanid, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safavid and Ottoman dominations. Traces of the Akkoyunlu and Karakoyunlu Turkmens who settled in Khoy, and its region are also found in the 18th century survey records. Akkoyunlu Turkmens settled in the villages of the center of Khoy and the districts of Sekmenabâd and Bebecik, while Karakoyunlu Turkmens settled in the district of Süleymansaray. After the Akkoyunlus, the Safavids took over the administration in Khoy and its region. Shah Ismail gave special importance to this place and built a magnificent palace here. The city, which constantly changed hands between the Ottomans and Safavids after the Battle of Chaldiran, has always maintained its importance due to its location on the Silk Road. In 1728, Chors, Gerger, Sekmenabâd, Süleymansaray, Bebecik, Çaldıran, Aland and Ovacık districts were connected to Khoy, which was a district of Tabriz in 1593, and it was elevated to the status of a liva. In addition, Khoy was divided into the districts of Rabat, Heshd, Gulli, Shivane, Dere, Söğüdlü, Bayindir Bey, Kadı, Tımargan, Çukur, Nohud, Kilise, Kubad, Arami-i Kebirli and Avahce.
The people who grew up in the basin of belief and culture in which Khoy, which is called Iranian Turkestan by Islamic geographers, is located, left permanent traces in Anatolia and dragged various masses after them. In this context, Sufis, dervishes and scholars from Khoy such as Ahi Evran, Abdal Musa, Geyikli Baba brought the spiritual culture of Khorasan with them and contributed greatly to the shaping of belief systems such as Ahiism, Bektashism and Qizilbashism in Anatolia. Therefore, in this study, the settlement, population and economic status of the city of Khoy, which was under the rule of the Ottomans and the Safavids from time to time, in the 1728 survey records were analyzed and it was revealed that it was a Turkish Islamic city.

Anahtar Kelimeler

Ottoman, Safavid, Iran, Azerbaijan, Khoy, Settlement, Population, Tahrir.

Proje Numarası

24401014

OSMANLI- SAFEVÎ MÜCADELESİ SIRASINDA GÜNEY AZERBAYCAN’DA BİR ŞEHİR: HOY/ DÂRÜ’S-SEFÂ (1728 TARİHLİ TAHRİR DEFTERİNE GÖRE)

Öz

Türkiye-İran sınırında yer alan Hoy, pek çok medeniyete ev sahipliği yapmıştır. Tuğrul Bey döneminde Selçuklu topraklarına katılan bölge; İlhanlı, Karakoyunlu, Akkoyunlu, Safevi ve Osmanlı hakimiyetlerine girmiştir. Hoy ve yöresine yerleşen Akkoyunlu ve Karakoyunlu Türkmenlerinin izlerine 18. yüzyıl tahrir kayıtlarında da tesadüf edilmiştir. Akkoyunlu Türkmenleri, Hoy merkez köyleri ile Sekmenabâd ve Bebecik nahiyelerine, Karakoyunlu Türkmenleri ise Süleymansaray Nahiyesi’ne yerleşmişlerdir. Akkoyunlulardan sonra Hoy ve yöresinde idareyi Safeviler ele almışlardır. Şah İsmail buraya özel bir önem vererek burada ihtişamlı bir saray yaptırmıştır. Çaldıran Savaşı’ndan sonra Osmanlılar ile Safeviler arasında sürekli el değiştiren şehir, İpek Yolu üzerinde bulunmasından dolayı önemini her zaman korumuştur.1593 yılında Tebriz’e bağlı bir nahiye olan Hoy’a 1728 yılında Çors, Gerger, Sekmenabâd, Süleymansaray, Bebecik, Çaldıran, Aland ve Ovacık nahiyeleri bağlanarak liva statüsüne yükseltilmiştir. Ayrıca Hoy zikredilen tarihte Rabat, Heşd, Gülli, Şivane, Dere, Söğüdlü, Bayındır Bey, Kadı, Tımargan, Çukur, Nohud, Kilise, Kubad, Arami-i Kebirli ve Avahce mahallerine ayrılmıştır.
İslam coğrafyacıları tarafından İran Türkistan’ı olarak adlandırılan Hoy’un da içinde bulunduğu inanç ve kültür havzasında yetişen kişiler, Anadolu’da kalıcı izler bırakarak çeşitli kitleleri peşinden sürüklemişlerdir. Bu bağlamda Hoy’dan gelen Ahi Evran, Abdal Musa, Geyikli Baba gibi sufi, derviş ve alimler Horasan’ın manevi kültürünü de beraberlerinde getirerek Anadolu’da, Ahilik, Bektaşilik ve Kızılbaşlık gibi inanç sistemlerinin şekillenmesine büyük katkıda bulunmuşlardır. Dolayısıyla bu çalışmada kimi zaman Osmanlıların kimi zaman Safevilerin hakimiyetine giren Hoy şehrinin 1728 yılında tanzim edilen tahrir kayıtlarındaki yerleşme, nüfus ve iktisadi durumu ele alınarak bir Türk İslam şehri olduğu ortaya koyulmuştur.

Anahtar Kelimeler

Osmanlı, Safevi, İran, Azerbaycan, Hoy, Yerleşme, Nüfus, Tahrir.

Destekleyen Kurum

Selçuk Üniversitesi Bilimsel Araştırma Projeleri

Proje Numarası

24401014

Kaynakça

• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA) 911 Numaralı Mufassal Tapu Tahrir Defteri. 668 Numaralı Tımar İcmal Defteri. Araştırmalar ve İncelemeler Adıgüzel, Abdurrahman, Abdal Mûsa Velâyetnâmesi, TTK, Ankara 2019.
• Agasi, Mehdi, Tarih-i Hoy, Tebriz Üniversitesi Edebiyat Fakültesi, Tebriz 1350.
• Ağarı, Murat, Kazvini ve Âsâru’l-Bilâd ve Ahbâru’l-İbâd’ı, Ayışığıkitapları, İstanbul 2019.
• Aksoy, Hatice, “Selçuklu Devri Konya ve Çevresinde Yaşayan Sufiler”, Konya Kitabı XIX Türkiye Selçukluları ve Konya, C. III, edit. Caner Arabacı vd., KTO Yayınları, Konya 2023, s. 567-598.
• Aktepe, M. Münir, “Ahmed III”, İA, C. II, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1989, s. 34-38.
• Albayrak, Nurettin, “Pîr Sultan Abdal”, İA, C. 34, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2007, s. 277-278.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat, Safevî Devleti (1501-1736), Post Yayınları, İstanbul 2022.
• Bala, Mirza, “Hoy”, İA, C. 5, Millî Eğitim Bakanlığı Basımevi, İstanbul 1987, s. 571-573. Barkan, Ömer Lütfi, Kanunlar (Tıpkıbasım), C. I, İstanbul 2001.
• Bilgili, Ali Sinan, “Osmanlı Tahrir Defterlerine Göre İran-Azerbaycan Şehirlerinde Ermeniler”, Ermeni Araştırmaları, S. 53, 2016, s. 99-140.
• Bilgili, Ali Sinan, İran, Azerbaycan, Ermenistan ve Gürcistan’da Osmanlı Vakıfları (XVI.- XVIII. Yüzyıllar), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara 2011.
• Bilgili, Ali Sinan, Osmanlı İran ve Azerbaycanı I, Bozkır Yayınları, Erzurum 2004 . Bulduk, Üçler, XVI. Asırda Karahisar-ı Saib (Afyonkarahisar) Sancağı, TTK Yayınları, Ankara 2013.
• Caterino Zeno ve Ambrogıo Contarını’nin Seyehatnameleri, Tercüme ve Notlar, Tufan Gündüz, Yeditepe, İstanbul 2021.
• Çağatay, Neşet, “Osmanlı İmparatorluğundan Alınan Vergi ve Resimler”, DTCF Dergisi, V/I (Ocak-Şubat) 1947, s. 483-511.
• Düzbakar, Ömer, “Osmanlı Döneminde Mahalle ve İşlevleri”, Uludağ Üniversitesi Fen- Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, Yıl: 4/S. 5, 2003/2, s. 97-108.
• Ekmekçi Aşan, Güneş, Tercüme-i Nüzhetü’l-Kulûb (vr. 188a-308b) Giriş-Dil İncelemesi- Metin-Dizin, Dicle Üniversitesi Eğitim Bilimleri Enstitüsü (Yayımlanmamış Doktora Tezi), Diyarbakır 2020.
• El -Belâzurî, Fütûhu’l-Büldân, trc. Mustafa Fayda, Siyer Yayınları, İstanbul 2013.
• Ergenç, Özer, “Osmanlı Şehrindeki Mahallenin İşlev ve Nitelikleri Üzerine”, Osmanlı Araştırmaları IV, ed. Halil İnalcık-Nejat Göyünç-Heath W. Lowry, İÜ. Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul 1984, s. 69-78.
• Erkal, Mehmet, “Beytülmâl”, İA, C. 6, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1992, s. 90-94. Evliyâ Çelebi Seyahatnâmesi, C 2, haz. Zekeriya Kurşun, Seyit Ali Kahraman, Yücel Dağlı, Yapı Kredi Yayınları, İstanbul 2006.
• Faroqhı, Suraiya, Osmanlıda Kentler ve Kentliler, çev. Neyyir Kalaycıoğlu, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1993.
• Ferah Hüseyin, “XVI-XVII. Yüzyıl Azerbaycan Şehirleri Osmanlı Kaynakları Işığında”, XVIII. Türk Tarih Kongresi Kongreye Sunulan Bildiriler, C .II, Ankara 2002, s. 257-270.
• Guy Le Strange, Doğu Hilafetinin Memleketleri, haz. Adnan Eskikurt, Cengiz Tomar, Yeditepe, İstanbul 2015.
• Gülten, Sadullah, “XVI. Yüzyılda Prizren Kazası”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, C 5/ S. 20, Kış 2012, s. 184-199.
• Hoca Sadettin Efendi, Tacü’t-tevarih, C. IV, haz İ. Parmaksızoğlu, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1992.
• Hüseyinova, Mahirə, Dilin Elmi və Estetik Problemləri, ADPU-Nəşriyyatı, Bakı 2019.
• İbn Havkal, 10. Asırda İslâm Coğrafyası, trc. Ramazan Şeşen, Yeditepe, İstanbul 2014. İbrahim B. Ahmed El-Amâsî, Tercüme-i Şakâ’ik-i Nu‘Mâniyye , Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, İstanbul 2021.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu (Toplum ve Ekonomi), Eren Yayınları, İstanbul 1993.
• İnalcık, Halil, Osmanlı İmparatorluğu’nun Sosyal ve Ekonomik Tarihi C. I 1300-1600, çev. Halil Berktay, Eren Yayıncılık, İstanbul 2000.
• İstahrî, Ülkelerin Yolları, çev. Murat Ağarı, Ayışığıkitapları Yayınları, İstanbul 2019.
• Khalıly, Reza, “Hoy Erenleri”, Türkistan’dan Balkanlara Türk Sufizmi, edit. Gülşen Seyhan Alışık, Paradigma Akademi, Çanakkale 2021, s. 371-394.
• Kırzıoğlu, M. Fahrettin, Osmanlıların Kafkas Elleri’ni Fethi, TTK Yayınları, Ankara 1998.
• Köprülü M. Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara 1976.
• Köprülü, Orhan F., “Abdal Mûsâ”, İA, C. 1, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988, s. 64- 65.
• Küçükaşcı, Mustafa Sabri, “Şehir”, İA, C 38, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, s. 449-451.
• Küpeli, Özer, “Evliya Çelebi’nin İlk İran Seyahati Güzergâhı ve Kalelere İlişkin Bilgiler”, Türk Dünyası İncelemeleri Dergisi, XI/2 (Kış 2011), s. 69-97.
• Kütükoğlu, Bekir, “Murad III”, İA, C 31, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2020, s. 172-176.
• Kütükoğlu, Bekir, Osmanlı- İran Siyasi Münasebetleri (1578-1612), İstanbul Fetih Cemiyeti Yayınları, İstanbul 1993.
• Mukaddem, Ali Rıza, “Ahi Evren Veli’nin Doğduğu Şehir Hôy: Arapça ve Farsça Kaynaklara Göre”, Uluslararası Sosyal Araştırmalar Dergisi, S. 3/10, 2010, s. 470-477.
• Mukaddesî, İslam Coğrafyası (Ahsenü’t-Tâksîm), çev. Ahsen Batur, Selenge Yayınları, İstanbul 2015.
• Mustafa Cezar, Mufassal Osmanlı Tarihi, C. III, TTK Yayınları, Ankara 2011.
• Ocak Ahmet Yaşar, “Geyikli Baba”, İA, C. 14, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1996, s. 45-47.
• Öz, Mehmet, “Osmanlı Klasik Döneminde Anadolu Kentleri”, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, III/6, İstanbul 2005, s. 57-88.
• Özmen, Mehmet, “Hatay-Erzin Başlamış Köyünden Derlenen Bitki Adları”, Erdem Dergisi, S 58, 2010, s. 255-268.
• Reşîdüddin Fazlullah, Câmiu’t-tevarih (İlhanlılar Kısmı), çev. İsmail Aka, Mehmed Ersan, Ahmad Hesamipour Khelejani, TTK Yayınları, Ankara 2013.
• Riyahi, Muhammed Emin, Tarih-i Hoy, Çabhane-i Haydarî, Çâb-ı Evvel, Tus 1372 hş. Rumlu Hasan, Ahsenü’t tevârih, çev. Cevat Cevan, Ardıç Yayınları, Ankara 2004.
• Ruy Gonzâles de Clavijo, Timur Devrinde Kadis’ten Semerkand’a Seyehat, çev. Ömer Rıza Doğrul, Köprü Yayınları, İstanbul 2016.
• Seyyahların Gözüyle Sultanlar ve Savaşlar, Tercüme ve Notlar Tufan Gündüz, Yeditepe Yayınları, İstanbul 2021.
• Sıbt İbnu’l-Cevzî, Mir’âtü’z-Zamân fî Târîhi’l-Âyân, Haz. Ali Sevim, TTK Yayınları, Ankara 2011.
• Solak-Zâde Tarihi, haz. Vahid Çubuk, C II, Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara 1989. Sümer, Faruk, “Akkoyunlular” İA, C II, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1989, s. 270-274.
• Sümer, Faruk, “Azerbaycan’ın Türkleşmesi Tarihine Umumi Bir Bakış”, Belleten, C 21/S. 83, 1957, s.429-447.
• Sümer, Faruk, Karakoyunlular (Başlangıçtan Cihan-Şah’a Kadar), TTK Yayınları, Ankara 2021.
• Şahin, İlhan “Şehir”, İA, C 38, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 2010, s. 446-449.
• Şahin, İlhan, “Ahî Evran”, İA, C. 1, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1988, s. 529-530.
• Togan, Zeki Velidi, “Azerbaycan”, İA, C II, Millî Eğitim Bakanlığı Basımevi, Ankara 1979, s. 91-118.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı, Anadolu Beylikleri ve Akkoyunlu ve Karakoyunlu Devletleri, TTK Yayınları, Ankara 2019.
• Yakuboğlu Cevdet, “Güney Azerbaycan’ın Hôy Yöresinden Çıkmış Bilginler (XII- XV. Yüzyıllar)”, TAD, C. 38/S. 66, 2019, s. 170-191
• Yakuboğlu, Cevdet, “Azerbaycan’ın Hôy Yöresinde Türk Egemenliği (XI- XVI. Yüzyıllar)”, Hıstory Studies, Vol. 10/Issue 2, March 2018, s. 177- 195.
• Yakuboğlu, Cevdet, “Güney Azerbaycan’ın Tarihî Kenti Hoy ve Kültürel Açıdan Anadolu’ya Katkıları (XII-XVI. Yüzyıllar)”, II. Milletlerarası Azerbaycan- Türkiye Münasebetleri Sempozyumu Bildiriler Kitabı, Kastamonu, 2018, s.117-127
• Yazıcı, Tahsin, “Hoy”, DİA, C 18, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, İstanbul 1998, s. 258. Yılmazer, Ziya, “Murad IV”, İA, C 31, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2020, s. 177- 183.
• Yörük, Doğan, “XVI. Yüzyılda Konya Kazasında Su Değirmenleri ve Bezirhaneler”, Turkish Studies, Volume 9/1, Ankara Winter 2014, s. 637-655.