TÜRK SİYASETİNDE ALEVİ KİMLİĞİNİN POLİTİK TEMSİL DENEYİMİ: (TÜRKİYE) BİRLİK PARTİSİ

Yıl 2024, Sayı: 112, 353 - 374, 15.12.2024

Fatih Çelik , Levent Börklüoğlu

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1533742

Öz

Çıkış noktası bakımından Aleviliğin çok partili demokratik hayat içerisinde siyasal bir kimlik ve yer edinme arayışlarının kurumsal bir sonucu olarak vücut bulan (Türkiye) Birlik Partisi 17 Ekim 1966 tarihinde politik faaliyetlerine başlamış; 12 Eylül 1980 askeri darbesiyle -tüm partiler gibi- kapatılana kadar hitap ettiği kitlenin talep ve ihtiyaçlarına yanıt vermeye çaba sarf etmiştir. Birlik Partisi 1969 yılında düzenlenen ikinci olağan büyük kongreye kadar kurucu ideolojinin temel ilkeleriyle barışık, Türk milliyetçiliğini ve Atatürkçülüğü merkezine alan bir program ve tüzük etrafında hemfikir olmuş bir organizasyon yapısına bürünmüştür. Bu süreçte daha çok Diyanet İşleri Başkanlığının Sünni ağırlıklı temsiliyetini gündeme getirip laiklik temelinde devletin tüm inanç gruplarına eşit şekilde yaklaşması zorunluluğunu vurgulayan parti, bir bakıma Aleviliğin resmî düzlemde tanınma mücadelesini siyasetinin başat ve temel konusu hâline getirmiştir. Sınıf çelişkilerinin belirgin bir biçimde derinleştiği 1960’ların sonuna gelindiğinde ise Mustafa Timisi’nin genel başkanlığında yoluna devam eden Birlik Partisi, Türkiye’nin değişen sosyoekonomik dinamiklerini göz önünde bulundurarak yeni bir siyasal pozisyon belirlemeyi zorunluluk olarak görmüştür. Demokratik parlamenter sistem içerisinde kalmak şartıyla sol temalı politikayı benimseyen parti, söylemini de aynı doğrultuda yeniden tasarıma tâbi tutmuştur. Yeni dönemle birlikte tam bağımsızlıkçı, antiemperyalist, anti Amerikancı, antikapitalist bir dil tutturan Birlik Partisi, mücadele hattının biricik öznesi olan işçi sınıfının düşmanlarını da tanımlayarak siyaseten durduğu noktayı netleştirmiştir. Alevilerin kültürel talepleri ise gündemin dışına itilmemekle birlikte partinin ajandasında arka sıraya yazılmıştır. Bu çalışmada Alevilerin temsil arayışının uzantısı olan (Türkiye) Birlik Partisinin doğuşu, gelişim süreci ve katıldığı seçimler mercek altına alınmış; sonucunda partinin hedeflediği başarıyı elde edememesinin arkasında yatan sebepler tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Birlik Partisi, Türkiye Birlik Partisi, Siyasal Temsil, Alevilik, Türk Siyasal Hayatı

Etik Beyan

etik kurul iznine gerek yoktur.

Destekleyen Kurum

çalışma için herhangi bir kurumdan destek alınmamıştır.

Teşekkür

Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi editör kuruluna ve hakemlerine teşekkür ederiz.

THE EXPERIENCE OF POLITICAL REPRESENTATION OF ALEVI IDENTITY IN TURKISH POLITICS: THE (TURKIYE) UNITY PARTY

Öz

The (Türkiye) Unity Party, emerged as an institutional result of Alevism's search for a political identity and a place in multi-party democratic life, started its political activities on October 17, 1966. It had made efforts to respond to the demands and needs of its audience until it was shut down by the military coup of September 12, 1980. Until the second ordinary grand congress held in 1969, the Unity Party adopted an organizational structure that was at peace with the basic principles of the founding ideology and agreed around a program and statute that centered on Turkish nationalism and Kemalism. In this process, the party mostly brought up the Sunni-dominated representation of the Presidency of Religious Affairs and emphasized the obligation of the state to approach all belief groups equally based on secularism, in a way making the struggle for the official recognition of Alevism the core and main issues of its politics. By the end of the 1960s, when class contradictions had deepened significantly, the Unity Party, which continued on its path under the presidency of Mustafa Timisi, saw it as imperative to define a new political position in light of the changing socioeconomic dynamics of Türkiye. Adopting a leftist-themed policy on the condition that it remained within the democratic parliamentary system, the party redesigned its discourse in the same direction. With the new period, the Unity Party adopted a language of full independence, anti-imperialist, anti-American, anti-capitalist, and clarified its political position by defining the enemies of the working class, the sole subject of its line of struggle. The cultural demands of Alevis, on the other hand, were not pushed to the back of the agenda, but were put on the back burner of the party's agenda. In this study, the birth of the (Türkiye) Unity Party, which is an emergence of the Alevis' search for representation, its development process and the elections it participated in are analyzed, and the reasons behind the party's failure in achieving the aim are discussed.

Anahtar Kelimeler

Alevism, Political Representation, The Unity Party, Turkish Political Life, Türkiye Unity Party

Kaynakça

• Ata, Kelime (2007). Alevilerin İlk Siyasal Denemesi (Türkiye) Birlik Partisi (1966-1980), Kelime Yayınevi, Ankara.
• Aydoğdu, Hatice, Nilüfer Timisi Nalçaoğlu (2021). Mustafa Timisi Anlatıyor Biz Varız Dün Bugün Yarın, Dipnot Yayınları, Ankara.
• Bardakçı, Cemal (1945). Kızılbaşlık Nedir? Işık Basımevi, İstanbul.
• Bingöl, Bülent (2008). “Türk Siyasal Yaşamında Birlik Partisi-Türkiye Birlik Partisi”, Dokuz Eylül Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Türkiye Cumhuriyeti Tarihi Ana Bilim Dalı, Yüksek Lisans Tezi.
• Birdoğan, Nejat (1994). İttihat ve Terakki’nin Alevilik Bektaşilik Araştırması (Baha Sait Bey), 2. Baskı, Berfin Yayınları, İstanbul.
• Birlik Partisi Tüzük ve Programı (1969). (TİPO) Neşriyat ve Basımevi, İstanbul.
• Bulut, Faik (2020). “Cumhuriyet dönemindeki ilk Alevi kimlik mücadelesi: 1963 Alevi Bildirisi”, Gazete Duvar, https://www.gazeteduvar.com.tr/forum/2020/02/05/cumhuriyet-donemindeki-ilk-alevi-kimlik-mucadelesi-1963-alevi-bildirisi, (E.T. 25.09.2024).
• Cem Dergisi
• Doğru, Ahmet (2003). 5 Haziran 1977 Genel Seçimlerinin 1973 Seçimleriyle Karşılaştırmalı Analizi, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Kamu Yönetimi Yayınlanmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara.
• Filiz, Şahin vd. (2008). Atatürk, Din ve Laiklik, Yeniden Anadolu ve Rumeli Müdafa-i Hukuk Yayınları, Antalya.
• Gözaydın, İştar (2000). Türkiye’de Diyanet, Yeni Yüzyıl Kitaplığı, İstanbul.
• Güler, Sabır (2008). Aleviliğin Siyasal Örgütlenmesi Modernleşme, Çözülme ve Türkiye Birlik Partisi, Dipnot Yayınları, Ankara.
• https://kutuphane.tuik.gov.tr/pdf/0015244.pdf
• https://kutuphane.tuik.gov.tr/pdf/0015740.pdf
• https://www.ysk.gov.tr/tr/2-haziran-1968-mahalli-i%CC%87dareler-genel-secimleri/80091
• Kansu, Mazhar Müfit (1968). Erzurum’dan Ölümüne Kadar Atatürk’le Beraber, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara.
• Kehl-Bodrogi, Krisztina (1996). “Tarih mitosu ve kolektif kimlik”, Birikim Dergisi, Sayı 88, ss. 52-64.
• Kızıldağ-Soıleau, Dilek (2024). “Alevilikte Ziyaret Geleneğine Bir Örnek: Elif Ana”, Kızılbaşlık Alevilik Bektaşilik Tarih-Kimlik-İnanç-Ritüel, 4. Baskı, (Der. Yalçın Çakmak, İmran Gürtaş), İletişim Yayınları, İstanbul, ss. 503-519.
• Köprülü, M. Fuat (2005). Türk Tarih-i Dinisi, (Haz. Metin Ergun), Akçağ Yayınları, Ankara.
• Küçük, Hülya (2003). Kurtuluş Savaşı’nda Bektaşiler, Kitap Yayınevi, İstanbul.
• Küçük, Murat (2001). “Mezhepten Millete: Aleviler ve Türk Milliyetçiliği”, Modern Türkiye’de Siyasi Düşünce Milliyetçilik, Cilt 4, (Ed. Tanıl Bora, Murat Gültekingil), İletişim Yayınları, İstanbul, ss. 901-911.
• Maden, F. (2024). Millî Mücadele ve Cumhuriyet Yıllarında Aleviler-Bektaşiler ve Atatürk. Beykent Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, 17(Özel Sayı), 17-44.
• Mardin, Şerif (2005). Türkiye’de Din ve Siyaset, İletişim Yayınları, İstanbul.
• Massicard, Elise (2007). Türkiye’den Avrupa’ya Alevi Hareketinin Siyasallaşması, (Çev. Ali Berktay), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Özbey, Cemal (1969). Birlik Partilileri Uyarmalar, Birlik Yolu–Atatürk Yolu Dizisi: No. 2, Ankara
• Saraç, Necdet (2011). Alevilerin Siyasal Tarihi 1300-1971, Cem Yayınevi, İstanbul.
• Sarıbay, Ali Yaşar (1997). 99 Soruda Siyasal Partiler, Radikal, İstanbul.
• Schüler, Harald (1999). Türkiye’de Sosyal Demokrasi Particilik Hemşehrilik Alevilik, (Çev. Yılmaz Tonbul), İletişim Yayınları, İstanbul.
• Sezgin, Ümit (1988). “Alevi Oyları Kimin?”, Tempo, Sayı 37, İstanbul, ss. 12-18.
• Soysüren, Ali Haydar (2023). 7 Mayıs’tan 12 Eylül’e Alevilik ve Siyaset Bağlamında (Türkiye) Birlik Partisi, Kalan Yayınları, İstanbul.
• Şapolyo, Enver Benhan (1972). Mezhepler ve Tarikatlar Tarihi, Türkiye Yayınları, İstanbul.
• TBP Seçim Bildirgesi (1973).
• Tombuş, İhsan (1997). Politikada 41 Yıl (1946-1987), İzgi Yayınları, Ankara.
• TÜİK (2012). Milletvekili Genel Seçimleri 1923-2011, TÜİK Matbaası, Ankara.
• Türkiye Birlik Partisi Tüzük ve Programı, Zafer Matbaacılık, Ankara, 1980.
• Zariç, Sami (2021). “1946-60 Arası Dönemde Demokrat Parti ile Aleviler Arasındaki İlişki”, Süleyman Demirel Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, sayı 39, ss. 240-262.
• Zurcher, Erik Jan (2004). Modernleşen Türkiye’nin Tarihi, (çev. Yasemin Saner Gönen), 18. Baskı, İletişim Yayınları, İstanbul.