SEYYİD NESİMİ̄ ’NİN TUYUĞLARINDA PARALELİZM

Yıl 2025, Sayı: 113, 85 - 104

Hüseyin Yıldız

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1470533

Öz

Türk dil bilimindeki çalışmaların XXI. yüzyıldan itibaren kümelendiği alt kollarından biri olan stilistik (biçem bilimi), aynı zamanda edebiyat bilimini de yakından ilgilendirmektedir. Eski Türkçeden Türkiye Türkçesine uzanan zaman diliminde özellikle manzum eserlerde görülen paralelizmin Azerbaycan sahası Eski Oğuz Türkçesiyle yazan ve Klasik Türk edebiyatı şairleri arasında sayılan Seyyid Nesı̇̄mı̇̄’nin şiirlerinde de yoğun bir şekilde kullanıldığı görülmektedir. Bu sebeple bu çalışmada Seyyid Nesı̇̄mı̇̄’nin stilistik kabiliyetinin bir ürünü olarak paralelizm örnekleri ele alınacaktır. Amaç Seyyid Nesı̇̄mı̇̄’nin tuyuğlarındaki paralel ifadelerden hareketle, yazarın edebî kabiliyetini ortaya koymaya katkıda bulunmaktır. Nesı̇̄mı̇̄’nin tuyuğlarının tespitinde temelde altı çalışmadan faydalanılmıştır: Köksal 2000, Zülfe 2005, Köksal 2009, Çalka 2019, Özdemir 2020a, Özdemir 2020b. Bu altı çalışmaya ilave olarak gerektiğinde Kürkçüoğlu 1973 ve Ayan 2014 ile de karşılaştırmalar yapılmıştır. Böylelikle 600 tuyuğ tespit edilmiştir. Çalışmada Yıldız 2018 sınıflandırması temelinde geliştirmeler yapılarak; veriler üç kategori esaslı sınıflandırmaya tabi tutulmuş, değerlendirmeler de bu sınıflandırma üzerinden yapılmıştır. Seyyid Nesı̇̄mı̇̄’nin tuyuğları paralelizm bakımından incelendiğinde, rastlanan çok sayıda örnek üç ana kategoride tasnif edilmiştir: tam paralelizm, kısmî paralelizm ve parçalı paralelizm. Tespit edilen örneklerden dörder veri her kategoride ayrıca ele alınmış, diğer örneklerin ilgili bölüm sonunda yalnızca numarası belirtilmiştir. Kelime (K), ek (E) ve bağlayıcı ögeler (B) kısaltmalarıyla gösterilmiş, birden fazla dizede ortaklık gösterilenler kalın kodlanmıştır. Tam paralelizm örneklerinde eklerin kelimelere göre daha az kullanıldığı ancak ortaklık bakımından daha etkili olduğu görülmektedir. Yine bu kategoride bağlayıcı ögeler de ortaklık bakımından dikkat çekmektedir. Tuyuğlardaki tam paralelizme dair veri numaraları Ç/193, Ç/201, Ç/334 = Z/29, Ö1/169 şeklinde gösterilebilir. Kısmî paralelizm örneklerinde kelime – ek dağılımı birbirine yakındır. Ortaklık bakımından ise eklerin daha üstün olduğu, bağlayıcı ögelerin ise genel olarak varlık gösteremediği tespit edilmektedir. Tuyuğlardaki kısmî paralelizme dair veri numaraları Ç/9, Ç/24, Ç/67, Ç/138, Ç/177, Ç/194, Ç/210, Ç/292 ve Ö1/57 şeklinde gösterilebilir. Parçalı paralelizm verileri üç parçalı ve iki parçalı olarak iki alt başlıkta incelenmiştir. Üç parçalı paralelizm örneklerinde tuyuğun bir dizesi dışta bırakılmış ve kalan üç dize değerlendirilmiştir. Kelime – ek – bağlayıcı öge dağılımı birbirine yakın olan dizelerde ortaklık bakımından da yine üç kategoride sayıca yakınlık görülmektedir. Tuyuğlardaki üç parçalı paralelizme dair veri numaraları Ç/57, Ç/113, Ç/152, Ç/161 = Z/6, Ç/163, Ç/211, Ç/291, Ç/297, Ç/337= K2/2, Ö1/58, Ö1/119, Ö1/131, Ö1/162, Ö1/191, Ö1/192, K1/18, K1/26 ve K1/36 şeklinde gösterilebilir. İki parçalı paralelizm örneklerinde tuyuğun iki dizesi dışta bırakılmış ve kalan iki dize değerlendirilmiştir. Kelimelerin ek ve bağlayıcı ögelerin toplamı oranında dağılım gösterdiği, ortaklık bakımından ise üç kategoride sayıca yakın olduğu tespit edilmektedir. Tuyuğlardaki iki parçalı paralelizme dair veri numaraları Ç/49, Ç/50, Ç/66, Ç/69, Ç/73, Ç/144, Ç/289, Ç/293, Ç/330, Ç/336= K2/1, K1/31, Ö1/12, Ö1/33, Ö1/43, Ö1/56, Ö1/58, Ö1/118, Ö1/130, Ö/179 ve Ö1/188 şeklinde gösterilebilir. Tuyuğlarda düzensiz paralel yapılara da rastlanmaktadır, ancak bunlar paralelizm bakımından olgunlaşmadıkları için, kelime – ek – bağlayıcı öge esaslı diziliş ve sayı analizlerine uygun değillerdir. Tuyuğlardaki düzensiz paralel yapılara Ç/6, Ç/235, Ç/284, Ö1/15, Ö1/59, Ö1/194, K1/2 ve K1/18 numaralı veriler örnek gösterilebilir. Sonuç olarak Seyyid Nesı̇̄mı̇̄’nin tuyuğlarından hareketle tespit edilen paralelizm örnekleri müellifin stilistik kabiliyetini ortaya koymada etkili olmaktadır. Bu verilerin diğer müelliflerin tuyuğlarıyla karşılaştırılması, Nesı̇̄mı̇̄’nin edebî konumunu belirlemede şüphesiz daha etkili olacaktır.

Anahtar Kelimeler

Seyyid Nesîmî, Stilistik, Paralelizm, Eski Oğuz Türkçesi, tuyuğ

PARALLELİSM İN SAYYİD NESİMĪ’S TUYUGHS

Öz

Stylistics, which is one of the sub-branches of Turkish linguistics since the XXI century, is also closely related to the science of literature. It is seen that parallelism, which is seen especially in verse works in the time period extending from Old Turkic to Turkey Turkish, is also used intensively in the poems of Seyyid Nesı̇̄mı̇̄, who writes in Old Oghuz Turkic in Azerbaijan and is counted among the poets of Classical Turkish literature. For this reason, in this study, examples of parallelism as a product of Seyyid Nesı̇̄mı̄'s stylistic ability will be discussed. The aim is to contribute to revealing the author's literary talent based on the parallel expressions in Seyyid Nesı̇̄mı̇̄'s tuyuğs. Basically, six studies were used to identify Nesı̇̄mı̇̄'s tuyuğs: Köksal 2000, Zülfe 2005, Köksal 2009, Çalka 2019, Özdemir 2020a, Özdemir 2020b. In addition to these six studies, comparisons were made with Kürkçüoğlu 1973 and Ayan 2014 when necessary. Thus, 600 tuyuğs were identified. In the study, improvements were made on the basis of Yıldız 2018 classification; the data were subjected to a classification based on three categories, and the evaluations were made based on this classification. When Seyyid Nesı̇̄mı̇̄'s tuyuğs were analysed in terms of parallelism, a large number of examples were classified into three main categories: complete parallelism, partial parallelism and partial parallelism. Four of the identified examples are analysed separately in each category, and only the numbers of the other examples are given at the end of the relevant section. Word (K), affix (E) and binding elements (B) are indicated by abbreviations, and those showing commonality in more than one line are bold coded. In examples of full parallelism, it is seen that affixes are used less than words but are more effective in terms of commonality. In this category, binding elements also draw attention in terms of commonality. The data numbers for full parallelism in Tuyuğs can be shown as Ç/193, Ç/201, Ç/334 = Z/29, Ö1/169. In examples of partial parallelism, the word-attachment distribution is close to each other. In terms of commonality, it is determined that affixes are superior and binding elements are generally absent. The data numbers for partial parallelism in Tuyuğs can be shown as Ç/9, Ç/24, Ç/67, Ç/138, Ç/177, Ç/194, Ç/210, Ç/292 and Ö1/57. Fragmentary parallelism data were analysed under two sub-headings: three-part and two-part parallelism. In the three-part parallelism examples, one line of the tuyu was excluded and the remaining three lines were analysed. The distribution of words - affixes - binding elements is close to each other, and in terms of commonality, there is a similarity in number in three categories. The data numbers for three-part parallelism in tuyuğs can be shown as Ç/57, Ç/113, Ç/152, Ç/161 = Z/6, Ç/163, Ç/211, Ç/291, Ç/297, Ç/337= K2/2, Ö1/58, Ö1/119, Ö1/131, Ö1/162, Ö1/191, Ö1/192, K1/18, K1/26 and K1/36. In the two-part parallelism examples, two lines of the tuyu are left out and the remaining two lines are evaluated. It is determined that the words are distributed in proportion to the total number of affixes and binding elements, and in terms of commonality, they are close in number in three categories. The data numbers for bipartite parallelism in Tuyuğs are Ç/49, Ç/50, Ç/66, Ç/69, Ç/73, Ç/144, Ç/289, Ç/293, Ç/330, Ç/336= K2/1, K1/31, Ö1/12, Ö1/33, Ö1/43, Ö1/56, Ö1/58, Ö1/118, Ö1/130, Ö/179 and Ö1/188. Irregular parallel structures are also found in Tuyuğs, but since they are not mature in terms of parallelism, they are not suitable for word - affix - connective element based sequence and number analyses. Examples of irregular parallel structures in tuyuğs are Ç/6, Ç/235, Ç/284, Ö1/15, Ö1/59, Ö1/194, K1/2, and K1/18. In conclusion, the examples of parallelism identified from Seyyid Nesı̇̄mı̇̄'s tuyuğs are effective in revealing the stylistic ability of the author. Comparing this data with the tuyuğs of other authors will undoubtedly be more effective in determining Nesı̇̄mı̇̄'s literary position.

Anahtar Kelimeler

Sayyid Nesimī, Stylistics, Parallelism, Old Oghuz Turkic, tuyugh

Kaynakça

• A= Ayan 2014, Ç = Çalka 2019, Ö1 = Özdemir 2020a, Ö2 = Özdemir 2020b, Z = Zülfe 2005,
• K1 = Köksal 2000, K2 = Köksal 2009, K3 = Kürkçüoğlu 1973.
• Aslan, Üzeyir. “Bābur Divanında Öncelemeler ve Öncelemelerde Paralelizm”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 4 (2010), 1-26.
• Ayan, Hüseyin. Nesı̇̄mı̇̄ Hayatı, Edebı̇̄ Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkitli Metni. Ankara: Türk Dil Kurumu, Birleştirilmiş Basım. 2014.
• Çalka, Mehmet Sait. Klasik Türk Şiirinde Tuyuğ. İstanbul: Kriter Yayınevi, 1. Basım, 2019.
• Dilçin, Cem. “Ahmet Paşa’nın Şiirlerinde Paralelizm”, Divan Şiiri ve Şairleri Üzerine İncelemeler. İstanbul: Kabalcı Yayınevi. 2007, 436-453.
• Dilçin, Cem. “Divan Şiirindeki Paralel ve Ortak Söz Yapılarından Metin Eleştirisinde Yararlanma”. Türkoloji Dergisi XIII/1 (2000), 33-66.
• Köksal, Mehmet Fatih. “Seyyid Nesı̇̄mı̇̄’nin Bilinmeyen Tuyuğları”, Journal of Turkish Studies / Türklük Bilgisi Araştırmaları Agāh Sırrı Levend Hatıra Sayısı II 24 (2000), 182-208.
• Köksal, Mehmet Fatih. “Seyyid Nesı̇̄mı̇̄ʹnin Yayımlanmamış Şiirleri”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velı̇̄ Araştırma Dergisi -Hacı Bektaş Velı̇̄ʹnin 800. Doğum Yıl Dönümü Anısına- 50 (2009), 77-135.
• Kürkçüoğlu, Kemal Edip. Seyyid Nesı̇̄mı̇̄ Dı̇̄vānı’ndan Seçmeler. İstanbul: Başbakanlık Kültür Müsteşarlığı Türk Kültürü Kaynak Eserleri, 1973.
• Özdemir, Mehmet. “Seyyid Nesı̇̄mı̇̄ Dı̇̄vānıʹnın Kayda Değer Bir Nüshası ve Şairin Neşredilmemiş Türkçe Şiirleri”. Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi 24 (Bahar/Spring 2020a), 439-504.
• Özdemir, Mehmet. “Seyyid Nesîmîʹnin NeşredilmemişTuyuğları”. Akademik Dil ve Edebiyat Dergisi 4/2 (2020b), 403-485. Şenödeyici, Özer. Nesîmî ve Hurûfîlik Kitabı-Makaleler, Şiir Şerhleri, Orijinal Metin Örnekleri. İstanbul: Kesit Yayınları, 2015.
• Şenödeyici, Özer. “Nesîmî’nin Mahlasları Problemi”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Velî Araştırma Dergisi 68 (2013), 171-200.
• Usluer, Fatih. “Nesîmî Şiirlerinin Şerhlerinde Yapılan Yanlışlar”. Turkish Studies 4/2 (2009), 1072-1091.
• Üstünova, Kerime. “Dede Korkut Destanları ve Sentaktik Paralelizmde Eksiltili Yapıların Rolü”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı-Belleten 46 (1998/1), 161-169.
• Yazıcı, Yasemin. Eski Türkçede Paralelizm. Ordu: Ordu Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Yıldız, Hüseyin. “Eski Türk Bengü Taşlarında Paralelizm”. Rumelide Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi 4 (2018), 93-122.
• Yıldız, Hüseyin; Yazıcı, Yasemin; Güler, Hakan. “Mehmet Âkif’in Safahat’ında Stilistik Ögeler”. İstiklâl Marşı ve Mehmet Âkif Ersoy (İstiklâl Marşı›nın Kabulünün 101. Yılı Vesilesiyle) (Edt.: Muhammet Emin Yıldızlı - Ahmet Üstüner). İstanbul: Doğu Kütüphanesi. 2022, 163-193.
• Zülfe, Ömer. “Seyyid Nesı̇̄mı̇̄ʹnin Tuyuğlarına Ek”. Modern Türklük Araştırmaları Dergisi 2/4 (2005), 121-135.