KAZAK AKINLARININ AYTISLARINDA DİNÎ DEĞERLER

Yıl 2025, Sayı: 113, 247 - 266

Nasihat Mursalimova , Mehmet Aça

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1528647

Öz

Akınlar aytısında sıklıkla ele alınan manevi değerlerden biri de dindir. Bu çalışmanın temel amacı, Kazak aytıs geleneğindeki dinî değerleri ortaya koymaktır. Araştırmada, aytıs sanatındaki dinî tema iki döneme ayrılarak incelenmiştir. İlk dönem XIX-XX. yüzyıllara ait metinleri, ikinci dönem ise Kazakistan’ın bağımsızlığından sonraki din konulu aytısları kapsamaktadır. Bununla birlikte, modern aytıs sanatının eğitici değeri, özellikle de inançlı olma meselesi üzerinde de durulmuştur. Çalışmada, ayrıca, dinî bilincin ve dinî görüşün akınlar aracılığıyla dinleyicilere ulaştırılması da tartışılmıştır.
Bu çalışmaya, Kazak bilim insanları M. Avezov, S. Mukanov, S. Kaskabasov, M. Jarmuhamedulı, T. Albek, A. Buldıbay, B. Rakım, A. Almanov, K. Asanov, Ş. Adilbayeva ve diğerlerinin edebiyat bilimi ve folklor araştırmaları alanlarındaki bilimsel-teorik çalışmaları yol gösterici olmuştur. Araştırma çalışmasının kaynakları olarak M. O. Avezov Edebiyat ve Sanat Enstitüsü El Yazması ve Nadir Kitaplar Fonu ile “Bilim Ordası” Ulusal Devlet İşletmesi’nin Merkezî Bilimsel Kütüphanesi Nadir Kitaplar, El Yazmaları ve Millî Edebiyat bölümünde kayıtlı olan Şöje ile Kempirbay, Bolık ile Elentay ve Ulbike ile Küderi Hoca’nın aytıslarının el yazmaları kullanılmıştır. Bu el yazmaların tercih edilmesinin nedeni, söz konusu aytısların Arap harfleriyle yapılmış ilk kayıtlarına yer vermeleridir. Aytıslardaki dinî temanın gelişiminin mahiyetini ve değerini incelemek amacıyla XIX-XX. yüzyıllardaki aytıslarla bağımsızlık yıllarından sonraki aytıslar araştırma nesnesi olarak alınmıştır. Çalışmada, akınlar aytısının dünü ve bugünü üzerinde de durularak değerlendirmeler de yapılmıştır. Ayrıca, destanlardaki aytıs örneklerine de odaklanılarak İslami değerlere dayanan ve diyalog tarzında söylenen, merkezinde Hz. Ali’nin yer aldığı “Boztorgay” destanındaki aytıs örnekleri üzerinden dinî unsurlar da tespit edilmiştir.
Akınların İslam diniyle olan bağlantılarını ortaya koyma, neticelendirme, sistematik-karmaşık, karşılaştırmalı-tarihsel ve kronolojik araştırma yöntemlerinin kullanıldığı çalışmayla Sovyet döneminde araştırılmasına izin verilmeyen dinî aytısların ayetlere, hadislere, evliya anlatılarına, şeriat kuralları ve imanın şartlarına sıklıkla yer verdikleri tespit edilmiştir. Ayrıca dinî aytısların sadece rakip akınları mağlup etmek için değil, aynı zamanda İslam dinini anlatmak ve yaymak amacıyla da söylendiği görülmüştür.

Anahtar Kelimeler

Folklor, Kazak Akınları, Aytıs, Dinî Aytıs, El Yazması

RELIGIOUS VALUES IN THE AITYSES OF KAZAKH AQINS

Öz

One of the spiritual values frequently addressed in the aqyn aitys is religion. The main purpose of this study is to reveal the religious values in the Kazakh aitys tradition. The research examines the religious theme in aitys art by dividing it into two periods. The first period covers texts of the XIX-XX centuries, while the second period includes aitys on religious themes after Kazakhstan's independence. Additionally, the study emphasizes the educational value of modern aitys art, particularly concerning the matter of being devout. Furthermore, the study also discusses how religious consciousness and views are transmitted to listeners through aitys.
This study has been guided by the scientific and theoretical works of Kazakh scientists as M. Auezov, S. Mukanov, S. Kaskabasov, M. Jarmuhameduly, T. Albek, A. Buldibay, B. Rakym, A. Almanov, K. Asanov, Sh. Adilbayeva, and others in the fields of literary science and folklore research. The sources for this research include manuscripts of the Manuscripts and Rare Books Fund of the Institute of Literature and Arts named ofter M. O. Auezov and the National State Enterprise of the Central Scientific Library “Bilim Ordasy”, specifically those housed in the Rare Books, Manuscripts, and National Literature section. It should be noted, that manuscripts of aitys works by Shozhe and Kempirbay, Bolyk and Yelentay, and Ulbike and Kuderi hoja were utilized. These manuscripts are preferred because they contain the first recordings of these aitys in Arabic script. In order to analyse the nature and value of the development of the religious theme in aitys, aitys works of the XIX-XX. centuries and after the years of independence were taken as research subjects. The study also includes evaluations of the past and present of akyn aitys-competitions. Additionally, religious elements have been identified in epic aitys examples, focusing on those based on Islamic values and presented in a dialogic style, particularly in the “Boztorgay” epic, which centers on Hz. Ali.
This study employs systematic-complex, comparative-historical, and chronological research methods to elucidate and conclude the connections between aqyns and Islam. The research reveals that religious aityses, which were not permitted to be studied during the Soviet period, frequently include references to Quranic verses, hadiths, narratives of saints, Sharia rules, and the pillars of faith. Additionally, it is observed that religious aitys works were recited not only to defeat rival aqyns but also to explain and spread the Islam religion.

Anahtar Kelimeler

Folkore, Qazakh Aqyns, Aitys, Religius Aitys, Manuscript

Kaynakça

• Abdılkasımov, B. T., Kazaktıñ Köne Nanım-senimderine Katıstı Ğurıptık Folklorı. Almatı: Atamura-Kazakstan, 1993. Abdulhamidova vd., Kırgız Adabiyatı Entsiklopediyalık Okuu Kuralı. Bişkek: Mamlekettik Til Cana Entsiklopediya Borboru, 2004.
• Äbjet, B. vd., Babalar Sözi: Jüz Tomdık, T. 11: Diniy Dastandar. Astana: Foliant, 2005.
• Ädilbayeca, Ş., Hadis-Ğurpımız, Sünnet-Saltımız. Almatı: İslam Mädeniyeti men Bilimi Koldav Koru, 2011.
• Aça, M., “Çarlık Rusyası ve Sovyetler Birliğinde Yeni Ulusların İnşası Adına Tatar Nüfuzunu Kırma Girişimleri”. Milliyetlerin Kesişme Noktası: İdil-Ural Çalıştayı Bildiri Kitabı, ed. Bülent Bayram. 219-242, Kırklareli: Kırklareli Üniversitesi Yayınları, 2014.
• Aça, M., “Çarlık Rusyası Dönemi Kazak Bozkırlarında Tatar Nüfuzu ve Kazak Dini Anlatıları: Hikayatlar ve Dini Dastanlar”. Türkistan’dan Balkanlara Türk sufizmi. ed. Gülşen Seyhan Alışık. 1-20, İstanbul: Paradigma Akademi, 2021.
• Ahmetov, Ş.-Iskakov, B., Aytıs. Birinşi Tom, Almatı: Kazak SSR Ğılım Akademiyası M. O. Ävezov Atındağı Ädebiyet jäne Öner İstitutu, 1941.
• Aliyev, F. vd., Kırgız Adabiyatı Boyunça Hrestomatiya. Oş: Oş Mamletettik Üniversiteti, 2024.
• Amandosov, T., Publitsistika Dävir Üni. Kazirgi Kazak Publitsiskitası Jäne Onıñ Janr Erekşelikteri. Almatı: Kazastan, 1974.
• Aydın, O., Günümüz Âşıklık Geleneğinde Atışma ve Atışma Örnekleri. Ankara: Gazi Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2010.
• Aymbetov, K. vd., Karakalpak Poeziyasınınñ Antologiyası Karakaplak İskusstvosı Xäm Ädebiyatınıñ Dekadası. Nukus: Kara-Kalpakgosizdat, 1995.
• Aymuhambetova, J., Kazirgi Aytıstıñ Körkemdik Erekşelikteri. Kökeykesti.Äbiyettanuv. Astana: Kültegin, 2003.
• “Aytıs.Balğınbek İmaşev pen Älibek Serğaliyev”. YouTube. Yayın Tarihi 04 Temmuz 2020. https://www.youtube.com/watch?v=v-aj42IQu1A
• “Aytıstıñ Tabiyğatı Buzıldı”. Erişim 07 Aralık 2024. https://aldaspaninfo.kz/ajtystyn-tabigatybuzyldy/ Aytulı, N. – Düysenğazin, S. Kazirgi Aytıs. 2. Kitap. Astana: “Kültegin” Baspası, 2004.
• “Bolık pen Elentay Aytısı”. Ğılım Ordası, RMK Ortalık Ğılımiy Kitaphanasınıñ Siyrek Kitaptar, Koljazbalar jäne Ulttık Ädebiyet Böliminde Saktalğan. 278. Dosya, 3. Defter.
• Bultbayeva, A. Z., “Bügingi Tañdağı Aytıs Öneri”. Kazakstan Tälevsizdik Jıldarındağı Muzıka Öneri. red. S. Kaskabasov vd. 35-37, Almatı: Jibek Jolı, 2013.
• Dävletkanulı, A. K., Aytıs Öneriniñ Publitsikalık Siypatı. Almatı: Filolagiya Ğılımdarınıñ Doktorı Ğılımiy Darecesin Aluv Üşin Dayındalğan Dissertatsiyanıñ Avtoreferatı, 2010.
• Dmitriyev, S. V., “Obryad Badik u Tyurkoyazıçnıh Narodov Sredney Azii i Kazahstana”. Lavrovskiy Sbornik: Materialı XXXVI i XXXVII Sredneaziatsko-Kavkazskih Çtenıy, 2012- 2013 gg: Etnografiya, İstoriya, Arheologiya, Kulturologiya. ed. Yu. Yu. Karpov vd. 424- 430, SPb.: MAE RAN, 2013.
• Doğan, C., “Kuduri’nin El-Muhtasar Adlı Eserinin En Eski Türkçe Tercümesi”. Dil Araştırmaları 16/30 (2022), 139-156.
• Dubuisson, E.-M., The Value of a Voice: Culture and Critique in Kazakh Aitys Poetry. Michigan: University of Michigan, PhD diss., 2009.
• Dubuisson, E.-M., “Confrontation in and Through the Nation in Kazakh Aitys Poetry”. Journal of Linguistic Anthropology, special issue edited by Valentina Pagliai, “Performing Disputes: Cooperation and Conflict in Argumentative Language,” 20/1 (2010), 101-15.
• Dubuisson, E.-M., “Dialogic Authority: Kazakh Aitys Poets and Their Patrons”. Ethnographies of the State in Central Asia: Performing Politics. ed. Madeleine Reeves et al. 55-77, Bloomington: Indiana University Press, 2014.
• Dubuisson, E.-M., Living Language in Kazakstan. The Dialogic Emergence of an Ancestral Worldiew. Pittsburg: University of Pittsburg Press, 2017.
• Əfəndiyev, P., Azərbaycan Şifahi Halg Ədəbiyyatı. Bakı: “Maarif” Nəşriyyatı, 1992.
• Günay, U., Türkiye’de Âşık Tarzı Şiir Geleneği ve Rüya Motifi. 5. Baskı, Ankara: Akğağ Yayınları, 2008.
• İbrayev, Ş., Kazaktıñ Ğurıptık Folklorı. Astana: Nur-Sultan, 2021.
• İsmail b. Muhammed el-Aclûnî. Keşfü’l-Hafâ. C. 1, Beyrut, 1985.
• Jalğasbayeva, K. B.-Dautova, G. R., “Aytıs Önerindegi Kazak Akın Kızdarınıñ Alar Ornı”. Eurasian Journal of Philology Science and Education, 3/191 (2023), 105-112.
• Jarmuhumadulı, M., Aytıs Öleñleriniñ Arğı Tegi men Damuvı. Almatı: Muratas, 2001.
• Joldasbekov, M. – Älmuhanova, R., Kazak Öneriniñ Antolgiyası 25 Tomdık Aytıs T. I, Astana: “Kültegin” Baspası, 2014.
• Joldasbekov, M. – Koylıbayev, Ş., Kazak Öneriniñ Antolgiyası 25 Tomdık, Aytıs, Т. V. (Tävelsizdik Kezeñindeki Aytıs). Astana: “Kültegin” Baspası, 2014a.
• Joldasbekov, M. – Koylıbayev, Ş., Kazak Öneriniñ Antolgiyası 25 Tomdık, Aytıs, Т. VI, Astana: “Kültegin” Baspası, 2014b.
• “J. Erman: Kazir Aytıs ta, Aytıs Akındarı da Ekige Bölinip Ketti”. Erişim 07 Aralık 2024. https://abai.kz/post/38467
• “Jüsip Erman Aytısta Teris Diniy Ağım Ustanatındardıñ Köbeyip Bara Jatkanını Ayttı”. Erişim: 07 Aralık 2024. https://sn.kz/b-gingi-s-z/28204-zh-rsin-erman-ajtysta-teris-dini-a-ymstanatyndardy- k-bejip-bara-zhat-anyn-ajtty
• Kaynazar, E., Kazakstan Aytıs Akındarı: Anıktamalık Jıynak. Almatı: An-Arıs, 2013.
• Kazak Ädebiyetiniñ Tariyhı, On Tomdık, T. 1: Kazak Folklorınıñ Tariyhi. Almatı, KazAkparat: 2008.
• Koca, F., “el-Mutasar”. TDV İslam Ansiklopedisi. 31/64-66, Ankara: TDV Yayınları, 2020.
• Kölbayeva, M. “Aytış Önörünün Cekelik cana Calpılık Belgileri”, Türkologiya, 1 (2015), 48- 52.
• Kuran Kärim, Kazakça Mağına jäne Tüsinigi. çev. Halifa Altay, Medina, 1991.
• Madayev, O. –Sobitova, T. Xalq Og’zaki poetik İjodi. Toshkent:.O’zbekiston Respublikasi Oliy ve O’rta Maxsus Ta’lim Vazirligi, 2010.
• Mamedov, N. Karakalpakskaya Literarura. Bakı: Mutarjim, 2007.
• Maulet, A.-Toyşanulı, A. “Şeteldegi Kazaktarda Saktalğan Folklordık-Muzıkalık Keybir Janrlardağı Ortak Erekşelikter”. Vestnik Evraziyskogo Gumanitarnogo İnstita, 3 (2024), 164-176.
• Mirzayev, T. vd., O’zbek Xalq Og’zaki İjodi Xrestomatiyası. Toshkent: O’zbekiston Respublikasi Oliy ve O’rta Maxsus Ta’lim Vazirligi, 2008.
• Muhammed Nâsirüddin el-Elbânî. Silsiletü’l-Ehadisi’d-Daife ve’l-Mevdua. Beyrut, 1985.
• Mukanov, S., “Aytıstar Turalı”. Aytıs, T. 1, 17-35, Almatı: Jazuşı, 1965.
• Nurahmetulı, İ. – Düysenğazin, S., Kazirgi Aytıs. 1. Kitap, Astana: “Kültegin” Baspası, 2004. Nureddin el-Heysemi, Mecmau’z-Zevaid. C. 8, Beyrut, 1969.
• Nuriman, B., “Türkiye ve Kazakistan’da Âşık Atışmasının/Aytısın Güncel Durumu Hakkında Karşılaştırmalı Bir İnceleme. Millî Folklor, 140 (2023), 107-118.
• Nurimanov, B. – Kishkenbayeva, Z., “Küresel Salgın (Covid-19) Sürecinde Kazakistan’dan Âşık Atışmaları ve Salgınla İlgili Şiirlerin İncelenmesi”. Millî Folklor, 129 (2021), 98-110.
• Özarslan, M., Erzurum Âşıklık Geleneği. Ankara: Akçağ Yayınları, 2001.
• Qasımlı, M. vd., Aşıq Deyişmələri. Bakı: Azərbaycan Aşıqlar Birliyi, 2022.
• Qosimov, N., Folklor Musıqa İjrochiligi. Toshkent: O’zbekiston Respublikası Oliy ve O’rta Maxhus Ta’lim Vazirligi, 2008.
• Qosimov, N., Musıqa Folklor İjrochiligi. Toshkent: Ga’fur G’ulom Nomidagi Nashriyot- Matbaa İjaodiy Uyi, 2003.
• Radlov, V. V., Obraztsı Literaturı Tyurkskih Narodov, Jivuşçih v Yujnoy Sibiri i Cungarskoy Stepi. C. 3, Sank-Peterburg, 1870.
• Sadıkov, T., “Söz Asılı Elde”. Akındar Jırı Kazirgi Halık Poeziyası. red. M. Bazarbayev vd. 165-177, Almatı: Kazak SSR Ğılım Akademiyasınıñ Baspası, 1963.
• Sadırbayulı, S., Kazak Halık Ädebiyeti: Eki Tomdık Hrestomatiya. I-II Tom, Almatı: Kazak Üniversiteti, 2020.
• “Şöje men Kempirbay Aytısı”. Ğılım Ordası, RMK Ortalık Ğılımiy Kitaphanasınıñ Siyrek Kitaptar, Koljazbalar jäne Ulttık Ädebiyet Böliminde Saktalğan. 738. Dosya, 5. Defter.
• Tleuberdina, G. T. – Böken, G. S., “Kazirgi Aytıstağı Satira men Yumordıñ KoğamdıkÄleumettik Siypatı”. Yasaviy Universietiniñ Habarşısı, 2 (132), 2024, 64-74.
• Tölebayeva, K. T., “Aytıs Öneriniñ Janrlık Tabiyğatı”. L. N. Gumilyev Atındağı Evraziya Ulttık Üniversitetiniñ Habarşısı. Gumaniarlık Ğılımdar Seriyası, 5(114), 2016, 115-123.
• “Ulubike men Küderi Koja Aytısı”. Ğılım Ordası, RMK Ortalık Ğılımiy Kitaphanasınıñ Siyrek Kitaptar, Koljazbalar jäne Ulttık Ädebiyet Böliminde Saktalğan. 1178. Defter.
• Urakova, L. “Performans Teori’nin Aytıslara Uygulanması ve Konısbay’ın Şınbolat’la Yaptığı Aytısta Söyleyici, Genel Dinleyici, Keşif ve Düzenleme. Bilig, 71 (2014), 269-280.
• Zhalgasbayeva, K., “Development of Internet Aitys in Kazakhstan”. Millî Folklor, 18(143), 2024, 99-110.