DİNÎ KURUMSALLAŞMA VE ŞAH İSMAİL’İN KARİZMATİK OTORİTESİ

Yıl 2025, Sayı: 113, 227 - 246

Ayşe Duygu Tanrıverdi

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1532438

Öz

Taraftarlarınca olağanüstü özelliklere sahip olduklarına inanılan ve meşruiyetlerini bu temelde inşa eden farklı alanlardaki birçok liderlik yapısı, Alman sosyolog Max Weber’in öne sürdüğü “karizmatik otorite” kavramı bağlamında incelenmiştir. İlk Safevi Şahı İsmail’in tarih sahnesine çıkışı da, “karizmatik otorite” tanımına uymaktadır. Erdebil merkezli Safevi tarikatı şeyhleri, 15. yüzyıldan itibaren geleneksel İslami öğretilerinden ve tabanlarından koparak, mevcut yönetimlerin sosyo-ekonomik uygulamalarına ve resmi din anlayışına tepkili, mesiyanik inançlara sahip, çoğunlukla Anadolulu ve büyük ölçüde göçebe kökenli kitlelerin kutsal savaşçı-şeyhleri haline gelmişlerdir. “Kızılbaş” olarak adlandırılan bu kesimler, Şeyh İsmail’i de kurtarıcı liderleri olarak kutsallaştırmışlardır. Şeyh İsmail’in, Kızılbaş müritlerinden oluşan ordusuyla 1501’de Tebriz’e girerek Safevi Devleti’nin kuruluşunu ilan etmesi, dinsel bir hareketin devletleşmesi açısından tarihte ender rastlanan durumlardan biri olmuştur. Artık Şah olan İsmail’in otoritesini yerleştirecek bir devlet teşkilatı kurmaya girişmesi ise, Weber’in “karizmanın rutinleşmesi” olarak tanımladığı sürece tekabül etmektedir. Weber, bu süreçte, gündelik kurumlara ve rutin uygulamalara dayanmaya başlayan karizmatik liderin, olağanüstü görülen niteliklerine dayanan cazibesini kaybedeceğini belirtmektedir. Üstelik Şah İsmail dinsel kurumsallaşma bağlamında Onikiciliği yeni devletin resmi dini ilan etmiştir. “Gaib İmam” ı siyasi ve dini otoritenin asıl sahibi olarak gören Onikiliciliğe başvurmak, taraftarlarının mesiyanik beklentileriyle yükselen bir hükümdarın siyasi ve dini meşruiyeti açısından oldukça riskli bir adımdı. Ancak bunlara rağmen, Şah İsmail, “kutsal Şah” kültüne dayanan karizmatik otoritesini koruyabilmiştir. Bunun nedenini, Şah İsmail’in karizmasının, Kızılbaş dinsel ideolojisine dayanan, kendine özgü rutinleşme sürecinde aramak gerekmektedir. Bu çalışma, rutinleşme sürecinin, Şah İsmail’in karizmatik otoritesinin devamlılığını sağlayan temel özelliklerini ortaya koymayı amaçlamaktadır. Söz konusu özellikler, Onikiciliğe rağmen, başına buyruk Kızılbaş aşiretlerin devletin kuruluş döneminde sadakatinin nasıl sağlandığına ve Şah İsmail’in karizmatik otoritesinin, günümüz Türkiye’sine kadar ulaşan etkisini nasıl koruyabildiğine dair önemli ipuçları sunmaktadırlar.

Anahtar Kelimeler

Karizmatik Otorite, Şah İsmail, Max Weber, Karizmanın Rutinleşmesi, Safeviler, Kızılbaş

RELIGIOUS INSTITUTIONALIZATION AND THE CHARISMATIC AUTHORITY OF SHAH ISMAIL

Öz

Many leadership structures in different fields, which are believed to have extraordinary qualities by their supporters and established their legitimacy on this basis, have been examined within the context of the concept of "charismatic authority" put forward by the German sociologist Max Weber. The appearance of the first Safavid Shah Ismail on the stage of history also corresponds to the definition of "charismatic authority". Starting from the 15th century, the sheikhs of the Safavid sect, based in Ardabil, broke away from their traditional Islamic teachings and following and became the holy warrior-sheikhs of the masses with messianic beliefs, mostly of Anatolian and largely nomadic origin, who were reactive to the socio-economic applications and official religious understanding of the existing administrations. These groups, called "Qizilbash", also sanctified Sheikh Ismail as their savior leader. Sheikh Ismail entered Tabriz in 1501 with his army of Qizilbash disciples and declared the establishment of the Safavid State, which was one of the rare occasions in history for a religious movement to become a state. The attempt of Ismail, now Shah, to construct a state organization that would establish his authority corresponds to the process that Weber defines as the "routinization of charisma".Weber states that in this process, the charismatic leader who begins to rely on daily institutions and routine practices would lose the appeal based on his extraordinary qualities. Moreover, Shah Ismail declared Ithna ʿAshariyya the official religion of the new state in the context of religious institutionalization. Resorting to Ithna ʿAshariyya, which considers the “Hidden Imam” as the real possessor of political and religious authority, was a very risky step for the political and religious legitimacy of a ruler who rose with the messianic expectations of his supporters. However, despite these, Shah Ismail was able to maintain his charismatic authority based on the cult of “holy Shah”. The reason for this must be searched in the unique routinization process of Shah Ismail’s charisma, based on the Qizilbash religious ideology. This study aims to reveal the basic features of the routinization process that ensured the continuity of Shah Ismail’s charismatic authority. These features provide important clues as to how the loyalty of the independent Qizilbash tribes was ensured during the establishment of the state, despite Ithna ʿAshariyya, and how the charismatic authority of Shah Ismail was able to maintain its influence, which has reached today's Turkey.

Anahtar Kelimeler

Charismatic Authority, Shah Ismail, Max Weber, Routinization of Charisma, Safavids, Qizilbash

Kaynakça

• Abbaslı, Mirza. “Safevîlerin Kökenine Dair.”Belleten 40/158 (1976), 287-329.
• Akkuş, Mehmet. “Gaybet.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 9 Temmuz 2024.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/gaybet--tasavvuf
• Akyol, Taha. Osmanlı’da ve İran’da Mezhep ve Devlet. İstanbul: Doğan Kitap, 1999.
• Alkan, Mustafa. “Max Weberci Nazariyeye Göre, Osmanlılarda Hâkimiyet Anlayışı.” EKEV Akademi Dergisi 8/21 (Güz 2004), 153-166.
• Allouche, Adel. Osmanlı-Safevi İlişkileri (Kökenleri ve Gelişimi). çev. Ahmed Emin Dağ İstanbul: Anka Yayınları, 2001.
• Anooshar, Ali. “The Rise of the Safavids According to Their Old Veterans: Amini Haravi’s Futuhat-e Shahi.” Iranian Studies 47 (2014), 1-19. doi:10.1080/00210862.2013.870839
• Aslan, Murat. “Hatayi’nin Şiirlerinde Propagandist Nitelik.” Uluslararası Afro-Avrasya Araştırmaları Dergisi 3/6 (2018), 115-135.
• Âşıkpaşazâde. Âşıkpaşazâde Tarihi [Osmanlı Tarihi (1285-1502)]. nşr. Necdet Öztürk. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2013.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. Safevîye Tarikatı Tarihi. Ankara: Berikan Yayınları, 2014.
• Aydoğmuşoğlu, Cihat. Safevi Devleti Tarihi. Ankara: Kimlik Yayınları, 2015.
• Babayan, Kathryn. “The Safavid Synthesis: From Qizilbash Islam to Imamite Shi’ism.” Iranian Studies 27/1/4 (1994), 135-161.
• Baltacıoğlu Brammer, Ayşe. “The Emergence of the Safavids as a Mystical Order and their Subsequent Rise to Power in the fourteenth and fifteenth centuries.” The Safavid World. ed. Rudi Matthee. 15-36. London: Routledge, 2021.
• Çakmak, Yalçın. II. Abdülhamid Döneminde Osmanlı Devleti’nin Kızılbaş/Alevî Siyaseti (1876- 1909). Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Çelenk, Mehmet. “Safevîlerin Din Politikası ve İran’ın Şiîleşme Seyri.” Çanakkale Onsekiz Mart Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 0/4 (2015), 7-36.
• Dağlar, Mehmet. Şah Tahmasb’ın Dini Siyaseti (1524-1576). Sakarya: Sakarya Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2017.
• Efendiyev, Oktay. Azerbaycan Safevi Devleti. çev. Ali Asker. İstanbul: Teas Press Yayınları, 2018.
• Eskandar Beg Monshi. History of Shah Abbas the Great. çev. Roger Savory. Boulder: Westview Press, 1986.
• Fığlalı, Ethem Ruhi. “İsnaaşeriyye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 3 Ocak 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/isnaaseriyye#1
• Grey, Charles. A Narrative of Italian Travels in Persia in the Fifteenth and Sixteenth Centuries. London: Routledge, 2016.
• Grimbald, Ndah – Takwi, Francis Mbah. “The “Magical Role” of Charisma in Leadership, Power and Control: An Interpretative Study of Concepts.” International Journal of Social Science Studies 3/2 (2021), 181-188.
• Gündüz, Tufan. “Safeviler.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 11 Kasım 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/safeviler#1
• Gündüz, Tufan. “Şah İsmail.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 21 Aralık 2023. https://islamansiklopedisi.org.tr/sah-ismail#1
• Gündüz, Tufan. Son Kızılbaş Şah İsmail. İstanbul: Yeditepe Yayınevi, 4. Basım, 2013.
• Gündüz, Tufan. Kızılbaşlar, Osmanlılar, Safeviler. İstanbul: Yeditepe Yayınları, 2018.
• Hinz, Walther. Uzun Hasan ve Şeyh Cüneyd (XV. Yüzyılda İran’ın Milli Bir Devlet Haline Yükselişi). çev. Tevfik Bıyıklıoglu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1992.
• Hourani, Albert. “From Jabal ‘Amil to Persia.” Bulletin of the School of Oriental and African Studies 49 (1986), 133-140. https://doi.org/10.1017/S0041977X00042555
• Kallek, Cengiz. “Kerekî, Muhakkık-ı Sânî.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 11 Ağustos 2024. https://islamansiklopedisi.org.tr/kereki-muhakkik-i-sani
• Karakaya-Stump, Ayfer. The Kizilbash-Alevis in Ottoman Anatolia: Sufism, politics and community. Edinburgh: Edinburgh University Press, 2020.
• Karamustafa, Ahmet T. “In His Own Voice: What Hatayi Tells Us about Şah İsmail’s Religious Views.” L’Ésotérisme Shiʿite: Ses Racines et Ses Prolongements/Shiʿi Esotericism: Its Roots and Developments. ed. Mohammad Ali Amir Moezzi. 601-611. Turnhout: Brepols, 2016.
• Köprülü, Mehmet Fuat. Türk Tarih-i Dinisi. Ankara: Akçağ Yayınları, 2005. Mélikoff, Irène. Uyur İdik Uyardılar. çev. Turan Alptekin. İstanbul: Demos Yayınları, 2009. Mitchell, Colin Paul. The Practice of Politics in Safavid Iran: Power, Religion and Rhetoric. London: I.B. Tauris, 2009.
• Musalı, Namiq. “I. Şah İsmail’in İdarî-Askerî ve İctimaî-İktisadî Politikaları Üzerine Bazı Notlar ve Değerlendirmeler.” Akademik Tarih ve Düşünce Dergisi 5/14 (2018), 1-46.
• Musalı, Namiq. “Anonim Bir Kaynağın Işığında Şah İsmail’in Hayatı ve Şahsiyeti.” Ahmet Yesevi Dergisi 1/11 (2023), 63-100.
• Newman, Andrew J. Safavid Iran Rebirth of a Persian Empire. London: I.B. Tauris, 2009.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Babailer İsyanı: Aleviliğin Tarihsel Altyapısı Yahut Anadolu’da İslam Türk Heterodoksisinin Teşekkülü. İstanbul: Dergâh Yayınları, 2000a.
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Babaîler İsyanından Kızılbaşlığa: Anadolu’da İslâm Heterodoksisinin Doğuş ve Gelişim Tarihine Kısa Bir Bakış.” Belleten 64/239 (2000b), 129-160. https://doi. org/10.37879/belleten.2000.129
• Ocak, Ahmet Yaşar. “Babaîler İsyanından Kızılbaşlığa: Anadolu’da İslam Heterodoksisinin Doğuşuna Kısa Bir Bakış.” Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü. haz. Ahmet Yaşar Ocak. 38-57. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Öz, Mustafa. “Ehl-i Beyt.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 5 Şubat 2024.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/ehl-i-beyt
• Roemer, Hans Robert. “The Safavid Period.” The Cambridge History of Iran. ed. Peter Jackson, Lawrence Lockhart. 189-350. Cambridge: Cambridge University Press, 2008.
• Rumlu Hasan. Şah İsmail Tarihi (Ahsenü’t Tevarih). çev. Cevat Cevan. Ankara:A rdıç Yayınları, 2004.
• Savory, Roger Mervyn. “The Emergence of the Modern Persian State under the Safavids.” Iranshinasi 2/2 (1971), 1-44.
• Savory, Roger Mervyn. “The Safavid State and Polity.” Iranian Studies 7/1/2 (1974),179-212.
• Savory, Roger Mervyn. Iran Under the Safavids. Cambridge: Cambridge University Press, 1980.
• Savory, Roger Mervyn. “The Safavid Administrative System.” The Cambridge History of Iran. ed. Peter Jackson, Lawrence Lockhart. 351-372. Cambridge: Cambridge University Press, 1986.
• Sümer, Faruk. Safevi Devletinin Kuruluşu ve Gelişmesinde Anadolu Türklerinin Rolü. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 1999a.
• Sümer, Faruk. Türk Devletleri Tarihinde Şahıs Adları. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1999b.
• Şah İsmail. Hatâyî Dîvânı. nşr. Muhsin Macit. İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2017.
• Şefkat, Umut Muhammed. Elkas Mirza İsyanı. Ankara: Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Taflıoğlu, Mehmet Serkan. “İran Türk Safevi Devleti’nin Kuruluşu ve Türk Tarihine Stratejik Etkisi.” Turan Stratejik Araştırmaları Merkezi Dergisi 4/13 (2012), 105-115.
• Üzüm, İlyas. “İsnaaşeriyye.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 22 Aralık 2023.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/isnaaseriyye#2-kelam
• Üzüm, İlyas. “Kızılbaş.” Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. Erişim 7 Mart 2024.
• https://islamansiklopedisi.org.tr/kizilbas
• Veliyeva Zülfiye. Safevi Devlet Teşkilatı (Tezkiretü’l-Mülük’e Göre). Ankara: Ankara Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2007.
• Weber, Max. The Theory of Social and Economic Organization. çev. A. M. Henderson, Talcott Parsons. New York: The Free Press, 1964.
• Weber, Max. Economy and society: an outline of interpretive sociology. Berkeley: University of California Press, 1978.
• Yıldırım, Rıza. Turkomans between two Empires: The Origins of the Qizilbash Identity in Anatolia, 1447-1514. Ankara: Bilkent Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2008.
• Yıldırım, Rıza. “The Rise of the Safavids as a Political Dynasty: The revolution of Shah Ismail, the founder of the Safavid state.” The Safavid World. ed. Rudi Matthee. 56-76. London: Routledge, 2021.
• Yıldız, Muhammed Ali. “Tasavvufta Mehdilik.” Turkish Studies 13/2 (2018), 653-667. http:// dx.doi.org/10.7827/TurkishStudies.12965