TUNCELI ALEVI HEARTHS AND OVACIK AKTAŞ FATHERS IN THE TRANSMISSION OF CULTURAL MEMORY AND URBAN MEMORY

Yıl 2025, Sayı: 113, 19 - 44

Şengül Şenol

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1596835

Öz

The communication tools and digital culture created by today’s rapidly digitalising world
are insufficient especially in the transfer of certain cultural heritage to new generations. In this
context, the digitalisation of history and nature readings cannot prevent memory loss. Alevi culture is a treasure trove of peaceful discourses in terms of its cultural diversity and integrative
attitude. Failure to keep this culture alive means that peaceful discourses cannot be passed on
to future generations. Alevi spaces and centres are the most important institutionalised building
blocks of urban memory in terms of transmitting past values and cultural accumulation. With
the awareness of this responsibility, Alevi social memory and intangible cultural heritage are
kept alive and struggled against the deepening loss of social memory. The rituals and authentic
narratives performed in these places serve as a function that connects the past to the present in
the transmission of Alevi cultural heritage and memory, which are about to disappear. Alevism
has an important place in the transmission of urban memory in this province, which was
renamed Çemişgezek, Hozat, Dersim and Tunceli respectively. The rules of consent and ikrar in
the Ocak system, which is the foundation of Alevi belief, constitute the building blocks of social
welfare and social justice. The hearths and their representatives, which have the characteristics
of a school for the maturation of the individual, pass on the cultural memory of the 4 gates and
40 maqams to new generations until the age of 16. A Baba (guide, pir, murshid) belonging to
an Alevi hearth visits the Alevi Canes for whom he is responsible at least once a year and offers
a Gulbenk (prayer). During the Cem Belief Ritual, in which Baba and Ana also take part, the
community’s problems are solved through the service of ‘Drawing the Essence to the Dara’,
while the individual is spiritually purified through semah and philosophical sayings. This study
also covers the shrines/visitation centres of the Ovacık Aktaş Babas, who are affiliated to the
Şı/Şâh Ahmet (Şeyh Ahmet) Mürşit Quarry due to their role as tangible cultural heritage in
Tunceli. Using Teun A. Van Dijk’s critical discourse analysis in the methodology of the study,
the transmission of Alevi belief and philosophy to new generations and the transformations it
has undergone today are evaluated through the relationship between historical transmission and
urban memory.

Anahtar Kelimeler

Alevism and Hearths, Aktaş Fathers, Tunceli City Memory, Tangible Cultural Heritage and Intangible Cultural Heritage, Visitor Centres.

KÜLTÜREL HAFIZA VE KENT BELLEĞİ AKTARIMINDA TUNCELİ ALEVİ OCAKLARI VE OVACIK AKTAŞ BABALARI

Öz

Günümüzün hızla dijitalleşen dünyasının yarattığı iletişim araçları ve dijital kültür, özellikle
belirli kültürel mirasların yeni nesillere aktarılmasında yetersiz kalmaktadır. Bu bağlamda tarih
ve doğa okumalarının dijitalleşmesi hafıza kaybının önüne geçememektedir. Alevi kültürü,
kültürel çeşitliliği ve bütünleştirici tavrı açısından barışçıl söylemler hazinesidir. Bu kültürün
yaşatılamaması, barışçıl söylemlerin gelecek nesillere aktarılamaması anlamına gelmektedir.
Alevi mekân ve merkezleri, geçmiş değerlerin ve kültürel birikimin aktarılması açısından
kentsel belleğin kurumsallaşmış en önemli yapı taşlarıdır. Bu sorumluluğun bilinciyle Alevi
toplumsal hafızasının ve somut olmayan kültürel mirasının canlı tutulması ve derinleşen
toplumsal hafıza kaybına karşı mücadele etmektedir. Bu mekanlarda icra edilen ritüeller,
otantik anlatılar, kaybolmaya yüz tutmuş Alevi kültürel mirasının ve belleğinin aktarımında
geçmişi bugüne bağlayan bir işlevi görmektedir. Tarihsel geçmişteki eski adının sırasıyla
Çemişgezek, Hozat, Dersim ve Tunceli adını alan bu ilde Alevilik kent belleğinin aktarımında
önemli bir yere sahiptir. Alevi inancının temeli olan Ocak sistemindeki rıza- ikrar kurallarının
toplumsal refahın ve sosyal adaletin yapı taşlarını oluşturmaktadır. Bireyin olgunlaşması
açısından bir okul özelliği taşıyan Ocaklar ve onun temsilcileri kültürel hafıza olan 4 kapı 40
makam öğretisini 16 yaşına kadar yeni kuşaklara aktarırlar. Alevi ocağına mensup bir Baba
(rehber, pir, mürşit) en az yılda bir kez sorumlu olduğu Alevi Canları ziyaret eder ve Gülbenk
(dua) verir. Baba ve Ana’nın da yanında yer aldığı Cem İnanç Ritüeli’nde yapılan ‘Özünü
Dara Çekme’ hizmetiyle topluluğun sorunları çözüme bağlanırken, semah ve felsefi deyişlerle
birey ruhen arındırılmaktadır. Bu çalışma, Tunceli’deki somut kültürel miras rolü nedeniyle
Şı/Şâh Ahmet (Şeyh Ahmet) Mürşit Ocağına bağlı olan Ovacık Aktaş Babaları’nın türbe/
ziyaretgahlarını da kapsamaktadır. Çalışmanın metodolojisinde Teun A. Van Dijk’ın eleştirel
söylem analizi kullanılarak Alevi inanç ve felsefesinin yeni nesillere aktarımı ve günümüzde
geçirdiği dönüşümler tarihsel aktarım ve kentsel bellek ilişkisi üzerinden değerlendirilmiştir

Anahtar Kelimeler

Alevilik ve Ocakları, Aktaş Babaları, Tunceli Kent Belleği, Somut Kültürel Miras ve Somut Olmayan Kültürel Miras, Ziyaretgâhlar.

Kaynakça

• Arıkan, Zeki. “1518 (924) Tarihli Çemişgezek Livası Kanunnamesi”, Tarih Dergisi, Sayı 34, Say: 101 vd. 2011.
• Ayyıldız, Bektaş. Buyruk, İmamı Cafer Buyruğu, Ankara: Ayyıldız Yay., (t.y.).
• Berentjes, Burchard. Die orantialische Welt, Berlin: Deutscher Verlag der Wissenschaft, 1972.
• Bozarslan, Mehmet Emin. Şerefhan, Şerefname, İstanbul: Yön Matbaacılık, 1976.
• Çakmak, Yalçın. Sultan’ın Kızılbaşları, II. Abdülhamid Dönemi Alevi Algısı ve Siyaseti, İstanbul: İletişim Yay., 2019.
• Çevik, Cafer. Dersim’in Yazılamayan Hazin Hikayesi, İstanbul: Demos Yay., 2020.
• Demirdöğen, Ahmet. Dersim’de Bir Köy: Kozluca (Bir Köy Monografisi), Kalan Yay., 2020.
• Dersimi, N. Hatıratım, İsveç: Roja Nu Yay., 1986.
• Genç, Vural. Arabgir Tarihinin Kaynakları 1-2 Cilt, Ankara: Kerem Aydınlar Vakfı, 2020.
• Geertz, Clifford. The Interpretatıon Of Cultures Selected Essays, New York: Basic Books, Inc., Puhlishers 1973.
• Gülçiçek, Ali Duran. Der Weg der Aleviten (Bektaschiten) (Alevilerin (Bektaşilerin) Yolu), Köln: Ethnographia Anatolica Yayınevi, 1994.
• Gökalp, Kağan. Bulut, S. Dersimli Diyap Ağa, Ankara: Kripto Kitaplar, 2011.
• Kaleli, Lütfi. Kimliğini Haykıran Alevilik, İstanbul: Can Yayınları, 3. Baskı, 1997.
• Harman, M-E., Yavuz. Başköy Köyü Mezarlarına Farklı Perspektiflerden Bakmak, Mecmua Uluslararası Sosyal Bilimler Dergisi [International Journal Of Social Sciences] Uluslararası Hakemli E-Dergi/ Referee International E-Journal Yıl: 6, Sayı: 12, ISSN:2587-1811- Yayımlanma Tarihi: 30.09.2021.
• Havilland, A.V.-Prins, Harald. E.L. -Walrath, Dana- McBride, Bunny, Kültürel Antrodopoloji, İstanbul: Kaknüs Antropolji, 2008. Kalman, M. Belge ve Tanıklarıyla Dersim Direnişleri, İstanbul: Nujen Yay., 1995.
• Kaygusuz, İsmail. Bilim Bütün Değerlerin Üstündedir, Hünkar Hacı Bektaş Veli’yi Nasıl Okumalıyız, İstanbul: Hünkar Basım, 2016. Kaya, Ali. Dersim’de Alevi Ocakları ve Ziyaretleri, İstanbul: Ender şeyler yayıncılık, 2024. Kemali, Ali. Erzincan: Tarihi, Coğrafi, İçtimai, Etnoğrafi, İdari, İhsai Tetkikat Tecrübesi, Erzincan: Resimli Ay Matbaası, 1932.
• Koçak, Y., Özen. Hamdullah Çelebi Savunması, İstanbul: Serçeşme Yayınları, 3. Basım, 2015.
• Korkmaz, Esat. Etimotolojik Kızılbaşlık Sözlüğü, İstanbul: Demos Yayınları, 2016.
• Onar köyü- Arapgir Malatya tanıtım broşürü, El basımı, t.y. Özkan, H. ‘’Erzincan ve Çevresinde Orta Asya Türk Geleneğini Sürdüren Bezemeli Mezar Taşları’’, A.Ü. Türkiyat Enstitüsü Dergisi; Sayı 15, Erzurum: 2010.
• Palabıyık, A. (2011). Pierre Bourdieu Sosyolojisinde “Habitus”, “Sermaye” ve “Alan” Üzerine1. Liberal Düşünce Dergisi(62), 1-21, Sayı/Issue 1 1. 2020.
• Şahin, Özgür. Tunceli Bölgesinde bulunan mezar taşları üzerine bir değerlendirme, Munzur Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü. Sunum dosyası. Tunceli: El basımı, 2022.
• Şahin, İsmail. Şeyh Hasan ve Şeyh Ahmet Tavil (Dede), Şeyh Hasan köyünün kuruluş tarihçesi, Malatya: Rek Tur, Reklam Matbaa Ltd. Şti, 2020.
• Şenol, Şengül. D. Aleviten in der Presse unter Atatürk, Eine Untersuchung zur Berichterstattung türkischer Tageszeitungen, Hanau: Haag+Herchen Verlag/Yayınevi, 2020.
• Şenol, Şengül “Alevi İnanç Geleneğinde Ovacık Aktaş Babaları: Pir Baba ve Kocali’’, Ovacık, Ed. Hepkon, Z. Yılmaz, L.Ş., Aslan, Ş., Ankara: Ütopya Yayınları, 2023.
• Şerefoğlu, Ş. K. – Başbuğ, H, Millet ve Milli Birlik Bilinci, Ankara: Ayyıldız Matbaası, 1985. Sevgen, Nazmi. Zazalar ve Kızılbaşlar, Ankara: Kalan Basım Yayın, 1999.
• Türkçe Sözlük.10. Baskı. Ankara: Türk Dil Kurumu Yay., 2005.
• Molyneux-Seel, L. ‘’A Journey in Dersim’’, The Geographical Journal, Voll. 44, No. 1, pp 49-68, 1914.
• Ulaşoğlu, İsmet Hakan. Daha iyi Ziyaret, huzurlu İbadet İçin İnanç merkezlerine yapılan düzenlemeler, Tunceli İl Kültür ve Turizm Müdürlüğü, Elazığ: Önder Matbaa, 2016.
• Ünal, Mehmet Ali. XVI. Yüzyılda Çemişgezek Sancağı, Ankara: Türk Tarih Kurum Basımevi, 1999.
• Yalçın, Alemdar, Yılmaz, Hacı. “Şeyh Hasan Ocağı ve Sinemilli Oymağı Üzerine Yeni Bilgiler”, Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi, Ankara: 2004, Sayı 30.
• Yılmazçelik, İbrahim. XIX. Yüzyılın İkinci Yarısında Dersim Sancağı (İdari, İktisadi ve Sosyal Hayat), Elazığ: Kişisel Yayın, 1991.
• Van Dijk, Teun A., Critical Discourse Analysis, JWST555-22, KWST555-Tannen January 16, 2015.
• Tapper, Richard, İran Sınır Boylarında Şahsevenler, Ankara: İmge Yayınları, 2004. Türkay, Cevdet. Osmanlıda Aşiretler Oymaklar, İstanbul: İşaret Yayınları, 2001