THE ORIGIN OF OCAK: A NEW READING AND INTERPRETATION OF THE KURAY II (A 5) INSCRIPTION FROM MOUNTAINOUS ALTAI

Yıl 2025, Sayı: 113, 63 - 74

Erhan Aydın

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1597453

Öz

While new inscriptions are being found about the Turkic Runic letter texts, new reading and interpretation attempts are also being made about the previous inscriptions. For this reason, the number of studies on these texts is now expressed in the thousands. A significant part of the Old Turkic inscriptions with Turkic Runic letters are located within the borders of the Mountainous Altai Republic of the Russian Federation. Studies on the inscriptions of this region are very few compared to the inscriptions of other regions. One of the most important reasons for this is the difficulty of reaching the region and the lack of sufficient materials such as photographs by researchers. However, in recent years, new studies have been published on the inscriptions of this region. In particular, the catalogue published by Larissa N. Tıbıkova, İrina A. Nevskaya and Marcel Erdal in 2012 helped to increase the work on the inscriptions of this region.
This article presents a new reading and interpretation of the Kuray II Inscription, known as number A 5, which is one of the Mountainous Altai Republic inscriptions. This reading and interpretation will also help develop new ideas for the controversial location of the first line of the southern face of stone I of the Tonyukuk Inscription. In the article, it will be demonstrated through discussions that the first form of the word Ocak was derived from this inscription.

Anahtar Kelimeler

Old Turkic, Old Turkic Inscriptions, Mountainous Altai Inscriptions, Kuray II Inscription, Ocak

OCAK KELİMESİNİN ASLI: DAĞLIK ALTAY’DAN KURAY II (A 5) YAZITI ÜZERİNDE YENİ BİR OKUMA VE ANLAMLANDIRMA

Öz

Türk Runik harfli metinlerle ilgili, bir yandan yeni yazıtlar bulunurken bir yandan da önceki yazıtlar hakkında yeni okuma ve anlamlandırma denemeleri yapılmaktadır. Bu nedenle bu külliyat hakkında yapılan çalışmalar artık binlerle ifade edilmektedir. Türk Runik harfli eski Türk yazıtlarının önemli bir bölümü Rusya Federasyonuna bağlı Dağlık Altay Cumhuriyeti sınırları içerisinde bulunmaktadır. Bu bölge yazıtları hakkında yapılan çalışmalar öteki bölge yazıtlarına nispeten çok azdır. Bunun en önemli nedenlerinden biri, kuşkusuz bölgeye ulaşmanın güçlüğü ve araştırmacıların elinde yeteri kadar fotoğraf vb. materyal bulunmamasıdır. Ancak son yıllarda bu bölge yazıtları üzerinde yeni yayınlar yapıldı. Özellikle Larissa N. Tıbıkova, İrina A. Nevskaya ve Marcel Erdal’ın 2012 yılında yayımladığı katalog, bu bölge yazıtları üzerindeki çalışmaların artmasına kuşkusuz yardım etmiştir.
Bu makalede Dağlık Altay Cumhuriyeti yazıtlarından olan ve 5 numara ile bilinen Kuray II Yazıtı’nın seçilebilen harfleri üzerinde yeni bir okuma ve anlamlandırma dikkatlere sunulacaktır. Bu okuma ve anlamlandırma, aynı zamanda Tonyukuk Yazıtı’nın I. taşın Güney yüzünün 1. satırındaki tartışmalı yer için de yeni fikirler geliştirmeye yardım edecektir. Makalede ocak kelimesinin ilk şeklinin bu yazıttan elde edildiği, tartışmalar yapılarak ortaya konacaktır.

Anahtar Kelimeler

Eski Türkçe, Eski Türk Yazıtları, Dağlık Altay Yazıtları, Kuray II Yazıtı, Ocak

Kaynakça

• Arat, Reşid R. Kutadgu Bilig I, Metin. 2. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1979.
• Aydın, Erhan. “Tonyukuk Yazıtındaki Problemli Bir Cümle Üzerine”. Bilig 45, (2008), 91- 102.
• Aydın, Erhan. “Küli Çor Yazıtının Eski Türkçenin Söz Varlığına Katkıları”. Türklük Bilimi Araştırmaları 35, (2014), 31-41.
• Aydın, Erhan. Orhon Yazıtları, Köl Tegin, Bilge Kağan, Tonyukuk, Ongi, Küli Çor. İstanbul: Bilge Kültür Sanat, 2017.
• Aydın, Erhan. Türklerin Bilge Atası Tonyukuk. İstanbul: Kronik Kitap, 2019a.
• Aydın, Erhan. “Eski Türk Yazıtlarında Yakarış ve Esenlik Dileme İfadeleri”. Dil Araştırmaları 24, (2019b), 15-30.
• Aydın, Erhan. “Dağlık Altay Yazıtlarından Kuray I (A 4) Üzerinde Yeni Bir Okuma ve Anlamlandırma”. Journal of Old Turkic Studies 6/1, (2022), 7-20.
• Aydın, Mihriban. “Eski Türk Yazıtlarında Alın Yazısı ve Bunun Dinî Anlamı Üzerine Notlar”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 109, (2024), 139-147.
• Berta, Árpád. “Neue Lesung- und Deutungsvorschläge für die Inschrift Tońuquq”. Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 48/3, (1995), 313-320.
• Berta, Árpád. Szavaimat Jól Halljátok, A Türk és Ujgur Rovásírásos Emlékek Kritikai Kiadása. Szeged: Jate, 2004.
• Borovkov, A. K. “Yeniseyskiye nadpisi na sosudah”. Tyurkologiçeskiye İssledovaniya, Moskva-Leningrad, 1963, 190-196.
• Caferoğlu, Ahmet. Eski Uygur Türkçesi Sözlüğü. İstanbul: Enderun, 1993.
• Clauson, Gerard. An Etymological Dictionary of Pre-Thirteenth-Century Turkish. Oxford: Oxford University, 1972.
• Deniz, Kemalettin. “Dil Sosyolojisi Açısından “Ocak” Kavramı”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 64, (2012), 219-232.
• Doerfer, Gerhard. Türkische und Mongolische Elemente im Neupersischen II. Wiesbaden: Franz Steiner, 1965. Ercilasun, Ahmet B. Türk Kağanlığı ve Türk Bengü Taşları. İstanbul: Dergâh, 2016.
• Ercilasun, Ahmet B. - Ziyat Akkoyunlu. Dîvânu Lugâti’t-Türk. 2. bs. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2016.
• Erdal, Marcel. Old Turkic word formation. A Functional Approach to the Lexicon I-II. Wiesbaden: Harrassowitz, 1991.
• Erdal, Marcel - Gleb Kubarev. “Güneydoğu Altay’daki Sarı-Kobı Yazıtı”. Rysbek Alimov (Çev.), Hacettepe Üniversitesi Türkiyat Araştırmaları Dergisi 30, (2019), 229-241.
• Ergin, Muharrem. Orhun Abideleri. İstanbul: Millî Eğitim Basımevi, 1970.
• Eyuboğlu, İsmet Zeki. Türk Dilinin Etimolojik Sözlüğü. İstanbul: Sosyal, 1988.
• Gabain, A. von. Eski Türkçenin Grameri. Mehmet Akalın (Çev.), Ankara: Türk Dil Kurumu, 1988.
• Geng Shimin (耿世民). 古代突厥文碑铭研究 [Gudai Tujue wen beiming yanjiu]. Beijing: Zhongyang Minzu Daxue chubanshe, 2005.
• Giraud, René. l’Inscription de Baïn Tsokto. Paris: Librairie d’Amerique et d’Orient, 1961.
• Gülensoy, Tuncer. Türkiye Türkçesindeki Türkçe Sözcüklerin Köken Bilgisi Sözlüğü. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2007.
• Karcavbay, Sartkojaulı. Orhon Müraları. Astana, 2003.
• Kiselëv, S. V. “Sayano-Altayskaya arheologiçeskaya ekspeditsiye 1935 g.” Sovyetskaya Arheologiya 1936/1, (1936), 282-285.
• Koçeyev, V. A. Svod drevnetyurkskih runiçeskih pamyatnikov Gornogo Altaya. Gorno- Altaysk: Ministerstvo kul’turı RA, 2006.
• Konkobayev, Kadırali - Nurdin Useev - Negizbek Şabdanaliyev. Atlas Drevnetyurkskih pismennıh pamyatnikov Respubliki Altay. Astana: Gılım, 2015.
• Malov, Sergey Ye. Pamyatniki drevnetyurkskoy pis’mennosti, tekstı i issledovaniya. Moskva-Leningrad, 1951.
• Mozioğlu, Emine. “Altay Yazıtları”. İgor Kormuşin - Emine Mozioğlu - Risbek Alimov - Fikret Yıldırım (Hzl.): Yenisey-Altay-Kırgızistan Yazıtları ve Kâğıda Yazılı Runik Belgeler. Ankara: Bilgesu, 2016, 228-311.
• Nadelyayev, V. M. - D. M. Nasilov - E. R. Tenişev - A. M. Şçerbak. Drevnetyurkskiy Slovar’. Leningrad: Nauka, 1969.
• Nevskaya, İrina A. “Recently discovered Old Turkic Runic inscriptions in Mountainous Altai”. Orta Asya’dan Anadolu’ya Alfabeler, Ed. Mehmet Ölmez - Fikret Yıldırım, İstanbul: Türk Dilleri Araştırmaları Dizisi: 62, 2011, 9-20.
• Orkun, Hüseyin N. Eski Türk Yazıtları I. İstanbul: Türk Dil Kurumu, 1936.
• Orkun, Hüseyin N. Eski Türk Yazıtları IV. İstanbul: Türk Dil Kurumu, 1941.
• Ölmez, Mehmet. Orhon-Uygur Hanlığı Dönemi Moğolistan’daki Eski Türk Yazıtları. Ankara: BilgeSu, 2013.
• Recebov, Ebülfez - Yunus Memmedov. Orhon-Yenisey Abideleri. Bakı, 1993.
• Räsänen, Martti. Versuch eines etymologischen Wörterbuchs der Türksprachen. Helsinki: Lexica Societatis Fenno-Ugricae, 1969.
• Rybatzki, Volker. Die Toñukuk-Inschrift. Szeged: Studia Uralo-Altaica, 1997.
• Spasskiy, G. İ. Sibirskiy Vestnik’. Çast I: Drevnosti Sibiri. Sanktpeterburg’, 1818.
• Stebleva, İ. V. Poeziya Tyurkov VI-VIII. vekov. Moskva: Izdatelstvo Nauka, 1965.
• Şirin, Hatice. Eski Türk Yazıtları Söz Varlığı İncelemesi. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2016.
• Taube, Jacob. “Eine runentürkische Inschrift (Tonyukuk, 01-16) im Lichte von Jean Gebsers Geschichte der Bewusstwerdung (Mit einem Nachtrag zu Tonyukuk 17-32)”. Splitter aus der Gegend von Turfan, Festschrift für Peter Zieme anlässlich seines 60. Geburtstags,Yay.: Mehmet Ölmez - Simone-C. Raschmann, İstanbul-Berlin, 2002, 333-365.
• Tekin, Talat. A Grammar of Orkhon Turkic. Bloomington: Indiana University, 1968.
• Tekin, Talat. Tunyukuk Yazıtı. İstanbul: Simurg, 1994.
• Tekin, Talat. “Some Remarks on the Tunyukuk Inscription”. Beläk Bitig. Sprachstudien für Gerhard Doerfer zum 75. Geburtstag, Hrsgb.: Marcel Erdal - Semih Tezcan, Wiesbaden: Harrassowitz, 1995a, 209-222.
• Tekin, Talat. Orhon Yazıtları, Kül Tigin, Bilge Kağan, Tunyukuk. İstanbul: Simurg, 1995b. Temel, Emine. “Ocak Sözünün Kökeni, Türevleri ile Farklı Dil, Lehçe ve Ağızlardaki
• Kullanım Şekilleri”. Ekmek Kitabı, Ed.: Emine Gürsoy Naskali, İstanbul: Kitabevi, 2014, 301- 317.
• Tıbıkova, Larissa N. - İrina A. Nevskaya - Marcel Erdal. Katalog Drevnetyurkskih Runiçeskih Pamyatnikov. Gorno-Altaysk: Gorno-Altaysk Gosudarstvennıy Universitet, 2012.
• Türk, Vahit. “Ocak Sözü ve Ailesi”. Gazi Türkiyat 5, (2009), 251-258.
• Ünal, Orçun. “Tunyukuk Yazıtı’nda Geçen İki Problemli Sözcük Üzerine”. 4. Uluslararası Türk Dili ve Edebiyatı Öğrenci Kongresi Bildirileri, İstanbul: İstanbul Kültür Üniversitesi, 2013, 117-130.
• Vasilyev, Dmitriy D. Korpus Tyurkskih Runiçeskih Nadpisey Yujnoy Sibiri. Çast’ 1: Drevnetyurkskaya Epigrafika Altaya. Astana: Too (Prosper Print), 2013.
• Wilkens, Jens. Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Göttingen: Universitätsverlag Göttingen, 2021.
• Yıkılmaz, Arzu. “‘Ateş’ Anlamıyla ot Sözü ve Türevleri”. Turkish Studies - Language 18/1, (2023), 611-632.
• Yıldırım, Fikret. Irk Bitig ve Orhon Yazılı Metinlerin Dili. Ankara: Türk Dil Kurumu, 2017.
• Yüce, Nuri. Mukaddimetü’l-Edeb. Ankara: Türk Dil Kurumu, 1993.
• İnternet Kaynakları
• http://www.altay.uni-frankfurt.de/A5/A5_O.HTM (Erişim tarihi: 01.12.2024).
• http://www.altay.uni-frankfurt.de/A5/KURAY2_X.PNG (Erişim tarihi: 01.12.2024).
• https://www.nisanyansozluk.com/kelime/ocak (Erişim tarihi: 01.12.2024).