HOCA AHMET YESEVİ GELENEĞİNİN KAZAK HALKININ MANEVİYATINDAKİ ROLÜ VE ÖNEMİ

Yıl 2025, Sayı: 113, 405 - 420

Halil Çetin

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1604710

Öz

Türk kültürünün temel düşünce dünyasında Ahmet Yesevi, eserleri ve düşünceleri ile yaşadığı dönemi ve sonrasını etkilemiş bir şahsiyettir. Ahmet Yesevi, Türk halklarının manevi kaynaklarından birisi olan Türk tasavvuf anlayışının kurucusudur. Yesevi tasavvuf anlayışını, dünya görüşünü ve İslami düşünce yapısını etrafındakilere anlatmış ve aktarmıştır. Yaşadığı dönemdeki toplumlarda Türk halklarının geleneksel dünya görüşünün yanı sıra İslami değerleri de eserlerinde işleyerek Yesevilik anlayışının oluşmasını sağlamıştır. Yesevi, eserlerinde Allah’a inanma ve münacatı, itaat etmeyi ve tasavvufi görüşleri Türk halklarına Türk dilinde ifade etmiştir. Türk halkları, Yesevi’nin hikmetleri ile Arap-Fars maneviyatının etkisinden sıyrılarak geleneksel Türk maneviyatının etkisine girmiştir. Bu da Türk maneviyatının canlanmasına etki etmiştir. Yesevi, Türk halklarında şeriatın kendisine has özellikleriyle imanı sürdürebileceklerini anlatmıştır. Ahmet Yesevi, bu düşünceler doğrultusunda Türk halklarının kendi maneviyat yapılarını değiştirmeden Yesevilik değerlerini ve gelenekleri oluşturmayı başarmıştır. Böylece Türk halklarını manevi değerlerini değiştirmeden kendi değerlerine ve geleneklerini oluşturmuştur. Ahmet Yesevi, yaşadığı toplumu kültürel, dini, ahlaki açıdan mükemmel bir hale dönüştürmek için ve İslamiyet’i anlatmak için yazdığı hikmetlerinde Kazak halkına, İslam dini, adalet, doğruluk, sabır, alçak gönüllülük, çalışma, helal kazanç, tevazu, hoşgörü, dayanışma ve yardımlaşma, paylaşma, eşitlik ve nefsin terbiyesi konuları anlatmaya çalışmıştır. Bu çalışmada, Ahmet Yesevi’nin Kazak halkının manevi dünyasına, toplumsal ahlak kurallarına ve değerlerine katkıları değerlendirilmiştir. Yesevi hikmetlerinin kültürel ve edebî açıdan Kazak halkına yansımaları da incelenmiştir.

Anahtar Kelimeler

Türk Kültürü, Kazak Halkı, Manevi Değerler, Hikmetler, Ahmet Yesevi

THE ROLE AND IMPORTANCE OF THE KHOJA AHMET YESEVI TRADITION IN THE SPIRITUALITY OF THE KAZAKHS PEOPLE

Öz

In the fundamental thought world of Turkish culture, Ahmet Yesevi is a person who influenced the period he lived in and the aftermath with his works and thoughts. Ahmet Yesevi is the founder of the Turkic understanding of Sufism, which is one of the spiritual resources of the Turkic people. Yesevi explained and conveyed his understanding of Sufism, his worldview and Islamic thought to those around him. In addition to the traditional worldview of the Turkic people in the societies in which he lived, he also used Islamic values in his works, thus creating the understanding of Yeseviism. In his works, Yesevi expressed belief in God, supplication, obedience and Sufi views to the Turkic people in the Turkish language. With Yesevi's wisdom, Turkic people got rid of the influence of Arab-Persian spirituality and came under the influence of traditional Turkic spirituality. This affected the revival of Turkic spirituality. Yesevi explained that Turkic people can maintain their faith with the unique features of sharia. In line with these thoughts, Ahmet Yesevi managed to create Yesevi values and traditions without changing the spiritual structure of the Turkic people. Thus, the Turkic people formed their own values and traditions without changing their spiritual values. Ahmet Yesevi tried to explain the Islamic religion, justice, truthfulness, patience, humility, work, halal earnings, humility, tolerance, solidarity and cooperation, sharing, equality and self-discipline to the Kazakh people in his written wisdoms to transform the society he lives in into a culturally, religiously and morally perfect state. In this study, Ahmet Yesevi's contributions to the spiritual world, social moral rules and values of the Kazakh people were evaluated. The cultural and literary reflections of Yesevi wisdom on the Kazakh people were also examined.

Anahtar Kelimeler

Turkic Culture, Kazakh People, Spiritual Values, Ahmet Yesevi, Wisdom

Kaynakça

• Bice, Hayati, Divan-ı Hikmet, Hoca Ahmet Yesevi, (Ed. Mustafa Tatcı), Hoca Ahmet Yesevi Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi Yayınları, Ankara, 2017.
• Canbay, Alattin ve Nacakcı, Zeki, “Hoca Ahmet Yesevi Öğretisinin Türk Müzik Kültürüne Yansımaları”, Bilig Dergisi, Ankara, 2017, Kış, S. 80, (ss. 43-75).
• Çetin, Halil, “Günümüz Kazak Halkının Çocuk Terbiyesinde Yesevi Kültürünün Etkisi ve İzleri”, Yeni Türkiye Dergisi, Kazakistan Özel Sayısı II, s. 124, (ss. 32-40), 2022.
• Ersöz, Derya, Ahmet Yesevi, Hakim Ata ve Yunus Emre’de Tanrı Tasarımı, Yayınlamamış Doktora Tezi), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, İzmir, 2021.
• Kartabayeva, Erke, “Hoca Ahmet Yesevi Geleneğinin Türk Halkları Maneviyatındaki Yeri”, Hoca Ahmet Yesevi’nin Mirası, (Ed. M. Eren, A. Turganbaev, N. Şimşek ve A. Amirbek). Avrasya Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Almatı, 2017.
• Kenjetay, Dosay, “Hoca Ahmet Yesevî: Yaşadığı Devir, Şahsiyeti, Tarikatı ve Tesiri”, Tasavvuf İlmi ve Akademik Araştırmalar Dergisi, Aralık, 1999, Yıl: 1, S.2, (ss. 105-129).
• Korganbekov, Bolat, Koja Ahmet Yasavi Esimine Bağlanıştı Añız, Äpsana, Hikayalar, Effekt, Almatı, 2014.
• Köprülü, Fuat, Türk Edebiyatında İlk Mutasavvıflar, 5. Baskı, Diyanet İşleri Başkanlığı, Ankara, 1984.
• Kunanbayulı, Abay, Şığarmalarının Yeki Tomdık Jiynağı, Ölenler Men Avdarmalar, I. Tom, Yajuvşı, Almatı, 1995.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Sufiliğine Bakışlar, İletişim Yay., İstanbul, 1996.
• Nerkiz, Mustafa, “Kazak Halk Anlatılarında Hoca Ahmet Yesevi ve Suri Halkından Hareketle Ahlaki Değerler Öğretisi ve İdeal İnsan Tipi”, Mustafa Arslan Armağanı, (Ed. Adem Öğer, Mehmet Surur Çelepi), Paradigma Yayınları, Çanakkale, 2023.
• Oşakbayeva, J. B., “Yasavi Şığarmaşılığı Dästürli Kazak Düniyetanımınıñ Neğizi”, Yasavi Älemi. Türkistan, 2012, S. 3-4 (120), (ss.79-87).
• Tosun, Necdet ve Eraslan, Kemal, Hoca Ahmet Yesevi Külliyatı, (Ed. Zülfikar Güngör), Ahmet Yesevi Üniversitesi Mütevelli Heyet Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2019.
• Türer, Celal, “Ahmet Yesevi Düşüncesinin Evrenselliği ve Değerler Sistemi”, Hoca Ahmet Yesevi’nin Mirası, (Ed. Mustafa Eren, Askar Turganbaev, Nevzat Şimşek, Aidarbek Amirbek), Avrasya Araştırmaları Enstitüsü Yayınları, Almatı, 2017.
• Zholdassuly, Talgat, “Sovyet Kazakistan’ında Tasavvuf: Komunistlerin Yesevilik ve İşanlara Yönelik Faaliyeti”, Türk Kültürü ve Hacı Bektaşı Velî Araştırma Dergisi, S. 109, (ss. 49- 77), 2024.