FROM BONDAGE TO FREEDOM: SOCIO-ECONOMIC AND LEGAL STATUS OF FREED SLAVES IN THE ANATOLIAN SELJUKS

Yıl 2025, Sayı: 113, 331 - 350

Zehra Odabaşı

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1605817

Öz

In the Anatolian Seljuks, slave emancipation was a traditional practice, and the integration of freed slaves into society during this period is an extremely important process in terms of social history. Having become an important part of Seljuk society, freed slaves were not only able to own property and possessions, but also to hold influential positions at the state level, work as merchants, establish waqfs, and even own ghulams. Not only emirs of freed slave origin, but also ordinary freed male and female concubines and freed slaves built waqfs as property owners with the status of free people. Based on the waqf charters of freed slaves who established foundations in the Anatolian Seljuk State, it is possible to determine in which dimension of social life freed slaves were involved and how. Although the archival records of the period are limited, records related to property transfers between individuals, wills, credit and debit relations, the purchase and sale of houses and land, and witness testimonies help to shed light on the subject. The aim of this study is to reveal the level of social acceptance and socio-economic status of freed slaves based on waqf charters, property sales documents, assignments, and other sources of the period.

Anahtar Kelimeler

Anatolian Seljuks, Freed slave, Ghulam, Assignment, Emir

ESARETTEN ÖZGÜRLÜĞE: TÜRKİYE SELÇUKLULARI’NDA AZATLI KÖLELERİN SOSYOEKONOMİK VE HUKUKİ STATÜLERİ

Öz

Türkiye Selçuklu Devleti’nde köle azat etmek geleneksel bir uygulamadır ve bu dönemde azatlı kölelerin toplum içine entegre olmaları sosyal tarih açısından son derece önemli bir süreçtir. Selçuklu toplumunun önemli bir parçası haline gelen azatlı köleler mal ve mülk sahibi olabilmenin yanında, devlet kademesinde nüfuzlu bir konuma erişebilmiş, tüccarlık yapabilmiş, vakıflar kurmuş, hatta gulâm sahibi dahi olabilmiştir. Sadece azat edilmiş köle kökenli emîrler değil, sıradan azatlı kadın ve erkek cariyeler de hür insan statüsünde mal ve mülk sahibi olarak vakıflar inşa ettirmişlerdir. Selçuklu Devleti’nde özellikle vakıf kuran azatlı kölelerin vakfiyelerinden hareketle, azatlı kölelerin toplumsal hayatın hangi boyutunda ne şekilde bulunduklarını tespit etmek mümkün olabilmektedir. Dönemin arşiv kayıtları her ne kadar sınırlı olsa da kişiler arasındaki mülk geçişleri, vasiyet, alacak-verecek ilişkileri, ev ve arsa alım-satımı ve şahitlik gibi meseleler ile ilgili kayıtlar konunun aydınlatılmasına yardımcı olmaktadır. Bu çalışmanın amacı, azat edilen kölelerin toplumda kabul görme düzeylerini ve sosyo-ekonomik durumunu vakfiyelere, mülk satış belgelerine, temliknâme ve dönemin diğer kaynaklarına dayanarak ortaya koymaktır.

Anahtar Kelimeler

Türkiye Selçukluları, Azatlı köle, Gulâm, Temlik, Emîr

Kaynakça

• Kur’ân-ı Kerîm, 4-92.
• Kur’ân-ı Kerîm, s. 5-89, 58-3, 4-25, 47-4.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 10/1/1.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 2176.34. 80.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 2176/224/518.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 2178- 0/42/30
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 484/356.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 578/3.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 579/31/19.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 581/288/290.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 584/288/138.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 587/139/169.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 592/101/61.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 592/101- 103/91.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 596/151/152.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 604/67- 73/90.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 608/1/148.
• VGMA, Vakıflar Genel Müdürlüğü Vakıf Araştırmaları Arşivi. [VGMA]. Defter No. 610/ 37 / 46.
• Abdussellâm et-Tirmâninî. er-Rıkku Mâzihi ve Hâdirihi. Kuveyt: 1979.
• Ahmed Eflâkî. Ariflerin Menkıbeleri. çev. Tahsin Yazıcı. İstanbul: Kabalcı Yayınları, 2011.
• Akdağ, Mustafa. Türkiye’nin İktisadî ve İctimaî Tarihi. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2. Basım, 2010.
• Akgündüz, Ahmet. İslam Hukukunda Kölelik-Cariyelik Müessesesi ve Osmanlı’da Harem. İstanbul: Osmanlı Araştırmaları Vakfı Yayınları, 1995.
• Altunsoy, Nazlı. “Selçuklu Anadolusunda Kölelik”, Kırklareli Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi. 3/3 (2019), 338-349.
• Anadolu Selçukluları Devleti Tarihi. nşr ve çev. Feridun Nafiz Uzluk. 3. Cilt. Ankara: 1952.
• Atar, Fahrettin. “Mükâtebe”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 31/530-532. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Ayan, Ergin. “Türkiye Selçukluları’nda Köle Emîrler (I) Mübârîzeddîn Çavlı”, Karadeniz. S. 3 (2009/1), 125-139.
• Ayan, Ergin. “Türkiye Selçukluları’nda Köle Emîrler (III) Emîneddîn Mikael”, Karadeniz. S. 9 (2009/2), 9-18.
• Aydın, M. Akif ve Hamidullah, Muhammed. “Köle”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 26/237-246. Ankara: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2002.
• Babayiğit, Beşir. “İslâm ve Osmanlı Ceza Hukukunda Kazf Suçu”, Erzincan Binali Yıldırım Üni. Hukuk Fakültesi Dergisi. 22/3-4 (2018), 313-392.
• Bakırer, Ömür. “Hacı Ferruh Mescidi”, Vakıflar Dergisi,. S. 8 (1961), 171-184.
• Başkumandan Simbat. Başkumandan Simbat Vekâyinâmesi. çev. H. D. Andreasyan. Ankara: Türk Tarih Kurumu Kütüphanesi’nde basılmamış nüsha, (t. y.).
• Baybars el-Mansûrî. Zubdat al-Fikra fî Tarîkh al-Hijra. nşr. D. S. Richards. Beyrut: 1998.
• Bayram, Sadi. “Amasya-Taşova-Alparslan Beldesi Seyyid Nureddin Alparslan Er-Rufai’nin 655 H./1257 M. Tarihli Arapça Vakfiyesi Tercümesi ile 996 H. / 1588 M. Tarihli Seyyid Fettah Veli Silsile-Namesi”, Vakıflar Dergisi. S. 23 (1994), 31-74.
• Behçet, Mehmet. “Sinop Kitabeleri”, Türk Tarih Encümeni Mecmuası. 1/4 (1930), 43-49.
• Brown, Christopher Leslie ve Morgan, Philip D. (ed.). Kölelerin Silahlandırılması: Klasik Zamanlardan Modern Çağa. New Haven ve Londra: Yale University Press, 2006.
• Değirmençay, Veyis. Kâni‘î-yi Tûsî ve Kelîle ve Dimne’de II. İzzeddîn Keykâvûs’a Methiyeleri. Erzurum: 2005.
• Ekinci, Ekrem Buğra. Osmanlı Hukuku Adalet ve Mülk. İstanbul: Arı Sanat Yayınları, 2008.
• El-Ömerî. Mesalikü’l-ebsâr’a Göre Anadolu Beylikleri. Anadolu Beylikleri Hakkında Araştırmalar. Çoban-Oğulları Candar-Oğulları Mesalikü’l- Ebsar’a Göre Anadolu Beylikleri. çev. F. Taeschner, haz. Yaşar Yücel. 1. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1991.
• Emecen, Feridun. “Ayasuluk”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 4/225-227. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 1991.
• En-Nüveyrî. Nihâyetü’l-Ereb fi Fünûni’l-Edeb, Altınordu Devleti Tarihine Ait Metinler. haz. W. De Tiesenhausen, çev. İsmail Hakkı İzmirli. İstanbul: Maarif Matbaası, 1941.
• Gordlevski, Vladimir. Anadolu Selçuklu Devleti. çev. Azer Yaran. Ankara: Onur Yayınları. 1988.
• Gökhan, İlyas. “Türkiye Selçukluları ile Kilikya Ermenileri Arasındaki Siyasi İlişkiler”, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi. C.1 (2012), 117-158.
• Göksu, Erkan. “Türkiye Selçuklu Devleti’nde Gulâm Eğitimi ve Gulâmhâneler”, Nüsha. S. 24 (2007), 65-84.
• Gregory Abûl-Farac. Abû’l-Farac tarihi. çev. Ö. R. Doğrul. 2. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali. “I. Alaeddin Keykubad Dönemi Emirlerinden Bedreddin Gühertaş (Gevhertaş) (d. ? - ö. 1262)”, Tarih Araştırmaları Dergisi. (2011), 119-136.
• Hacıgökmen, Mehmet Ali. “Türkiye Selçuklu Devlet Adamlarından Esededdin Ayaz”, Türkiyat Araştırmaları Dergisi. S. 27 (2010), 471-488.
• Hasan b. Abdülmü’min el-Hoyî. Selçuklu İnşâ Sanatı Gunyetü’l-Kâtip ve Münyetü’t-Tâlib Rüsûmu’r-Resâil ve Nücûmu’l-Fezâ’il. haz. C. Yakupoğlu-Namiq Musalı. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2018.
• İbn Battûta. İbn Battûta Seyahatnâmesi. çev. A. Sait Aykut. 1-2. Cilt. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2000.
• İbn Bîbî el-Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Ca’ferî er-Rugadî el-Münşî. El-Evâmirü’l-Alâ’iyye fi’l-umûri’l-Alâ’iyye (Selçuknâme). çev. Mürsel Öztürk. 1-2. Cilt. Ankara: Kültür Bakanlığı Yayınları, 1996.
• İbn Bîbî, Hüseyin b. Muhammed b. Ali el-Caferî er-Rugadî. Anadolu Selçukî Devleti Tarihi İbn Bibi’nin Muhtasar Selçuknamesinden. çev. M. Nuri Gençosman. 1. Cilt. 1941.
• İbn Havkal. Suretü’l-Arz. Leiden: 1967.
• İbnü›1-Esîr. İslâm Tarihi, el-Kâmil fî-t Târih Tercümesi. çev. Ahmet Ağırakça & Abdülkerim Özaydın. 9. Cilt. İstanbul: Bahar Yayınları, 1987.
• İbrahim Hakkı Konyalı. Âbideleri ve Kitabeleri ile Konya Tarihi. Konya: 1997.
• Karaismailoğlu, Adnan. “Selçuklu Sarayında Şiir ve Şair”, V. Milli Selçuklu Kültür ve Medeniyeti Semineri (Bildiriler) (25-26 Nisan 1995). 133-139. Konya: 1996.
• Karaman Hayreddin. Mukayeseli İslâm Hukuku. 1. Cilt. İstanbul: İz Yayıncılık, 2003.
• Kerîmüddin Aksarâyî. Müsâmeretü’l-Ahbâr. çev. Mürsel Öztürk. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Köymen, M. Altay. Büyük Selçuklu İmparatorluğu. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1954.
• Lewis, Bernard. Ortadoğu’da Irk ve Kölelik. çev. Enver Günsel. İstanbul: Truva Yayınları, 2006.
• Merçil, Erdoğan. “Taştdâr”. Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi. 40/161-162. İstanbul: Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, 2011.
• Merçil, Erdoğan. Türkiye Selçukluları’nda Meslekler. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2000.
• Muhammed b. Ali b. Süleyman er-Râvendî. Kitâb-ı Râhatü’s-Sudûr ve Âyetü’s-Sürûr. trc. Ahmet Ateş. 2. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Muhammed b. Ali b. Süleyman Ravendi. Rahat-Us-Sudûr ve Ayet-Üs-Sûrûr, çev. Ahmet Ateş. 1. Cilt. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1957-1960.
• Muhammed Emin Reyâhî. Zebân ve Edeb-i Farsî der Kalemrov-i Osmanî. Tahran: 1369.
• Nesevî. Celâlüttin Harezemşah. çev. Necip Asım. İstanbul: Devlet Matbaası, 1934.
• Nizâmülmülk. Siyâsetnâme. çev. Mehmet Taha Ayar. İstanbul: İş Bankası Yayınları, 2009.
• Odabaşı, Zehra. “Selçuklu Hanedanından Bir Bani: Fatma Hatun ve Külliyesi”, Belleten. 88/313 (2024), 731-769.
• Odabaşı, Zehra. Selçuklu Emiri Celâleddîn Karatay ve Vakıf Eserleri. Konya: 2019.
• Odabaşı, Zehra. Selçuklunun Son Veziri Sâhib Ata Fahreddin Ali ve Vakıfları. İstanbul: 2019.
• Oral, M. Zeki. “Selçuklular Devrinden Kalma İki Senet”, Anıt Dergisi. Haziran/18 (1950),
• 16-19. Oral, M. Zeki. “Sultan Hatun Senedi”, Belleten. 19/75 (1955), 385-394.
• Oral, M. Zeki. Turgut Oğulları, Eserleri-Vakfiyeleri. Ankara: Türk Tarih Kurumu Basımevi, 1957.
• Ömer Ferrûh. el-Arab fi Hadâretihim ve Sakâfetihim ilâ Ahiri’l-Asri’l-Ümevî. Beyrut: 1981.
• Özergin, M. Kemal. Anadolu Selçukluları Çağında Anadolu Yolları. Basılmamış Doktora Tezi, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Tarih Bölümü, İstanbul: 1959.
• Özkarcı, M. Niğde’de Türk Mimarisi. Ankara: 2001.
• Parlatır, İsmail. Tanzimat Edebiyatında Kölelik. Ankara: 1992.
• Pipes, Daniel. Köle Askerler ve İslam: Bir Askeri Sistemin Doğuşu. New Haven ve Londra: Yale University Press, 1981.
• Pirenne, Henri. Ortaçağ Kentleri, Kökenleri ve Ticaretin Canlanması. çev. Şadan Karadeniz. İstanbul: 1991.
• Reşîdü’d-dîn Fazlullâh. Câmi’ü’t-Tevârîh (Selçuklular Kısmı). nşr. Ahmet Ateş. 2. Cilt. 5. Cüz. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1999.
• Ricoldus de Monte Crucis. Doğu Seyahatnamesi Bir Dominikan Keşişin Anadolu ve Ortadoğu Yolculuğu. çev. A. D. Altunbaş. İstanbul: Kronik Kitap, 2018.
• Risâle fî şirâ’r-rakîk ve taklîbi’l-abîd. çev. Abdulhalik Bakır, “Kölelerin Satın Alınması ve Entrikalarla Satışa Sunulması ile İlgili Risale”, Ortaçağ Tarih ve Medeniyetine Dair Çeviriler. Cilt 1. Abdulhalik Bakır. Ankara: 2008, s. 562-587.
• Sadreddin Ali b. Nasr el Hüseyni. Zübdetü’t-Tevârîh: Ahbâru’l-Ulemâ ve’l-Mulûk-ı Selçukiyye. Beyrut: 1983.
• Sahih-i Buhari Muhtasarı Tecrid-i Sarih Tercümesi. 7. Cilt. 123/4, Ankara: Diyanet işleri Başkanlığı Yayınları, 1970.
• Simon de Saint Quentin. Bir Keşişin Anılarında Tatarlar ve Anadolu 1245-1248. (çev. Erendiz Özbayoğlu, haz. Tufan Karasu. Alanya: Daktav Yayınları, 2006.
• Sümer, Faruk. Yabanlu Pazarı. İstanbul: Türk Dünyası Araştırmaları Vakfı, 1985.
• Tanyeli, Uğur. Anadolu-Türk Kentinde Fiziksel Yapının Evrim Süreci (11.-15. yy). İstanbul: 1987.
• Tarîh-i Âl-i Selçuk (Anonim Selçuknâme). trc. ve notlar, Halil İbrahim Gök, Fahrettin Coşguner. Ankara: Atıf Yayınları, 2014.
• Turan, Osman. “Les Souverains Seldjoukides et Leurs Sujets Non-Musulmans”, Studia İslamica. 1 (1953), 65-100.
• Turan, Osman. “Selçuk Devri Vakfiyeleri Şemseddin Altun-Aba, Vakfiyesi ve Hayatı”, Belleten. 11/42 (1947), 197-236.
• Turan, Osman. “Selçuklu Devri Vakfiyeleri II: Mübarizeddîn Er-Tokuş ve Vakfiyesi”, Belleten. 2/43 (1947), 415-430.
• Turan, Osman. “Selçuklu Devri Vakfiyeleri III: Celaleddin Karatay, Vakıfları ve Vakfiyeleri”, Belleten. 13/45 (1948), 17-172.
• Turan, Osman. “Türkiye Selçuklularında Toprak Hukuku, Miri Topraklar ve Hususi Mülkiyet Şekilleri”, Belleten. 12/47 (1948), 549-573.
• Turan, Osman. Türk Cihân Hâkimiyeti Mefkûresi Tarihi Türk Dünya Nizâmının Millî, İslâmî ve İnsânî Esasları. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 14. Baskı, 2003.
• Turan, Osman. Türkiye Selçukluları Hakkında Resmî Vesikalar Metin, Tercüme ve Araştırmalar. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Uyumaz, Emine. Türkiye Selçuklu Devleti’ne Gelen ve Giden Elçiler. İstanbul: Bilge Kültür Sanat Yayıncılık, 2011.
• Uzunçarşılı, İ. Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilâtına Medhal Büyük Selçukîler, Anadolu Selçukîlerî, Anadolu Beylikleri, İlhânîler, Karakoyunlu ve Akkoyunlularla Memlûklerdeki Devlet Teşkilâtına Bir Bakış. Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1988.
• Vryonis, Speros. “Nomadization and İslamization in Asia Minor”, Dumbarton Oaks Papers. 29 (1975), 41-71.
• Vryonis, Speros. “Selçuklu Gulamları ve Osmanlı Devşirmeleri”, Cogito. Güz S. 29/7. Baskı (2001), 93-120.
• Wolper, Ethel Sara. (2000). “Princess Safwat al,Dunyâ wa al,Dîn and the pro, duction of Sufi buildings and hagiographics in pre Ottoman Anatolia”. (Edt.) D. Fairchild Ruggles Women, Patronage, and Self representation in Islamic societies. Albany: State University of New York Press, Albany. s. 35-52.
• Yılmaz Önge. “Çankırı Darüşşifası”, Vakıflar Dergisi. 5 (1962), 251-259.
• Yinanç, Refet. “Sivas Abideleri ve Vakıfları”, Vakıflar Dergisi. 2/23 (1994), 5-18.
• Zekeriyya Kazvinî. Asârü’l-bilâd ve Ahbârü’l-ibâd. Beyrut: 1960.