ISTANBUL in 19th CENTURY RUSSIAN TRAVELOGUES: RELIGIOUS SITES AND SUFI NARRATIVES

Yıl 2025, Sayı: 113, 441 - 454

Mesut Karakulak

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1629112

Öz

Throughout the 19th century, Ottoman territories attracted not only European intellectuals
but also Russian diplomats and intellectuals, who showed a particular interest in Istanbul and
its religious sites. During this period, Ottoman-Russian relations were predominantly shaped
by tension and conflict, with only occasional short-term alliances. However, Russian travelers
contributed to the formation of the images of "Turks" and "Istanbul" images in their own
public discourse through their observations of the Ottoman Empire.
This study focuses not on the general observations of Russian travelers regarding Istanbul
and the Ottoman Empire but rather on their perceptions, interpretations, and viewpoints
concerning the city's religious structures and religious circles. The central position of Hagia
Sophia in Russian Orthodox thought is clearly reflected in travelers' narratives. One of the
first places Russian visitors sought to see in Istanbul was Hagia Sophia. Its conversion into a
mosque as a symbol of conquest was perceived by the Russian Empire—which positioned
itself as the protector of Orthodoxy—as a loss that needed to be redressed.
In addition to Hagia Sophia, Russian travelers also viewed Istanbul’s Sufi traditions
as an exotic and mystical element. Particularly, Mevlevi lodges, whirling dervish
ceremonies, dhikr rituals, and other significant religious practices within Ottoman society
caught their attention and were extensively documented in their travel writings. However,
they primarily regarded these rituals as visual spectacles rather than engaging with their
religious and spiritual dimensions. Nonetheless, they also made observations regarding the
influence of these places on Istanbul's social life, offering valuable insights into the religious
and cultural structure of Ottoman society.
This study aims to analyze the intellectual perspectives of Russian travelers towards
Istanbul through their travel narratives from the 19th century, examining the symbolic
importance of Hagia Sophia in the Orthodox world, the role of Sufi sites in Ottoman society,
and the images that Russian travelers constructed about Istanbul.

Anahtar Kelimeler

Russian Travelers, Istanbul, Sufi lodges and Dervishes, Hagia Sophia, Ottoman State

Teşekkür

teşekkürler

19. YÜZYIL RUS SEYAHATNAMELERİNDE İSTANBUL: DİNİ MEKÂNLAR VE TASAVVUFİ ANLATILAR

Öz

19. yüzyıl boyunca Osmanlı toprakları, yalnızca Avrupalı entelektüellerin değil, aynı
zamanda Rus diplomatlar ve aydınların da ilgisini çeken önemli bir seyahat rotası olmuştur.
Özellikle İstanbul ve onun dini mekânları, Rus seyyahlar için büyük bir merak konusu hâline
gelmiştir. Bu dönemde Osmanlı-Rus ilişkileri, kısa süreli ittifaklar haricinde çoğunlukla
gerginlik ve çatışma ekseninde şekillenmiş, ancak Rus seyyahlar, Osmanlı toplumuna dair
yaptıkları gözlemlerle kendi kamuoylarında “Türk” ve “İstanbul” imajlarının oluşumuna
katkıda bulunmuşlardır.
Bu çalışmada, Rus seyyahların genel Osmanlı ve İstanbul gözlemlerinden ziyade, şehrin
dini yapıları ve dini çevrelerine dair algıları, yorumları ve bakış açıları ele alınmaktadır.
Rus-Ortodoks düşünce dünyasında Ayasofya'nın merkezi konumu, seyyahların anlatılarında
belirgin bir şekilde öne çıkmaktadır. İstanbul’u ziyaret eden Rusların en çok görmek istedikleri
mekânların başında Ayasofya yer almaktadır. Bir fetih sembolü olarak camiye dönüştürülmesi,
Ortodoksluğun hamiliğini üstlenmiş olan Rus Çarlığı için telafi edilmesi gereken bir kayıp
olarak değerlendirilmiştir.
Ayasofya’nın yanı sıra, Rus gezginler İstanbul’un tasavvuf hayatını da egzotik ve mistik
bir unsur olarak gözlemlemişlerdir. Özellikle Mevlevihaneler, sema ve zikir ayinleri ile
Osmanlı toplumunda önemli bir yere sahip olan dini ritüeller, Rus seyyahların ilgisini çekmiş
ve seyahatnamelerinde detaylı bir şekilde ele alınmıştır. Ancak bu tür dini ritüelleri çoğunlukla
görsel bir gösteri niteliğinde değerlendirmişler, onların dini ve manevi boyutuna dair sınırlı
yorumlarda bulunmuşlardır. Bununla birlikte, bu mekânların İstanbul’daki sosyal hayat
üzerindeki etkilerine dair gözlemler yaparak, Osmanlı toplumunun dini ve kültürel yapısına
ilişkin önemli bilgiler sunmuşlardır.
Bu çalışma, 19. yüzyılda Rus seyyahlar tarafından kaleme alınan seyahatnameler
aracılığıyla, İstanbul’a yönelik zihinsel dünyalarını ve kullandıkları imgeleri analiz etmeyi
amaçlamaktadır. Özellikle Ayasofya’nın Ortodoks dünyasındaki sembolik önemi, tasavvufi
mekânların Osmanlı toplumundaki yeri ve Rus seyyahların İstanbul’a dair oluşturdukları
imgeler, bu bağlamda incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Rus Seyyahlar, Osmanlı İmparatorluğu, İstanbul, Tekkeler ve Dervişler, Ayasofya.

Kaynakça

• Berezin, İ. N., Tsaregradskih dostoprimeçatelnostey vo vremya prebıvanya v Konstantinapole Yego İmperatorskogo Vısoçesvo Velikogo Knyazya Konstantina Nikoloyeviça v 1945 godu. Tipografii İmperatorskoy Akademii Nauk, St. Petersburg 1854.
• Davıdov, Vladimir, Putevıya Zapiski Vedennıya Vo Vremya Prebıvanıya Na İoniçeskih Ostrovah, v Gretzii, Maloy Azii i Turtzii v 1835 Godu, II, Sanktpeterburg 1840.
• İldem, Arzu Etensel “Bir Yazın Türü Olarak Doğu Seyahatnameleri”, Littera Edebiyat Yazıları, c. 21, 2007, s. 1-11.
• İnanır, Emine Rusların Gözüyle İstanbul, Kitabevi, İstanbul 2013.
• Kamenskiy, Arhiepiskop Nikanor Puteşestvie v Konstantinopol v 1888 godu, Arhengelsk 1893.
• Koptev, A. Vospominanıe o Poezdke v Konstantinopol, Kair i Ierusalim v 1887 Godu, S. Peterburg 1888.
• Kurat, Akdes Nimet, Rusya Tarihi, TTK, Ankara 2010.
• Lavrentiy, Keşiş Lavrentiyev Kroniği, İlk Rus Tarihi, Cilt I., Çev., Alihan Büyükçolak, Vakıfbank Kültür Yayınları, İstanbul 2024.
• Lender, N., Bosfor i Konstantinopol: Anatoliskoe Pobereje; Po Russkomu Yugu Oçerki i Kartinki c Kartoyu Çernago Morya, S. Petersburg 1892.
• Markov, Y. Puteşestvıe na Vostok (Tsargrad i Arhipelag. V Strane Faraonov, Tipografiya M. M. Stasuleviça St. Petersburg: 1890.
• Milyukov, Aleksandr Petroviç, “Afinı i Konstantinopol (İz Putevih Zapisok 1857 goda)”, Russkoe Slovo, VI, Sanktpeterburg 1859.
• Nalçacı, Nida N. “İstanbul’un Tarihsel Kaynakları Olarak Seyahatnameler, Yabancı Seyyahların Gözünden İstanbul, İstanbul Kültür Yayınları, İstanbul 2020, s. 15-62.
• Shepard, J., “The origins of Rus (900-1015)”. The Cambridge History of Russia From Early Rus’to 1689, (Ed: M. Perrie), Cambridge University Press, Camdbrigde: 2006.
• Sibgatullina, Elfine, “XIX.-XX. Yüzyıl Başında Rusya’da Basılmış İstanbul’u Tanıtıcı Kitaplar”, 7. Uluslararası Türk Kültürü Kongresi Bildirileri-I İstanbul Tarihi: Medeniyetlerin Buluşma Noktası Olarak İstanbul (5-10 Ekim 2009), TTK, Ankara 2011, s. 3073-3078.
• Stavru, T. G., Weisensel, P. R., Russian Travelers to the Christian East from the twelfth to the twentieth century. Colombus: Slavica Publishers, 1985.
• Trubetskoy, Y. N. Nasyonalnıy vopros, Konstantinapol i Svyataya Sofiya. Voyna i Kultura, Moskva 1915, Tipografiya T-va İ. D. Sıtina.
• Ünal, Fatih, Karakulak, Mesut, Özkan, Murat, İstanbul Seyahatnamesi, Kronik, İstanbul 2022.
• Vsevolojski, S. Puteşestvie Çrez Yujnuyu Rossiyu, Krım i Odessu, v Konstantinopol, Maluyu Aziyu, Severnuyu Afriku, Maltu, Sitsiliyu, İtaliyu, Yujnuyu Frantsiyu i Parij v 1836 i 1837 Godah, Moskva 1839
• Voronin, V. E, Puteşestvie Est Luçşee Sredtsvo Dlya Okonçatelnogo Obrazovaniya Yunoşestva: Molodıe Godı Velikogo Knyazya Konstantina Nikolayeviça, İzd. Prometey, Moskva 2019.