İNANCIN, ŞEKAVETİN VE SİYASETİN ŞEKİLLENDİRDİĞİ BİR ORTA ANADOLU KAZASI: ZÜNNUNABAD

Yıl 2025, Sayı: 115, 85 - 126, 21.09.2025

Murat Alandağlı

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1601131

Öz

Zünnun kelimesinin bir iskân birimine ad olarak verilmesinin dinî, idarî ve sosyo-kültürel
nedenleri bulunmaktadır. Osmanlılardan önce Danişmendli ve Selçuklu idarelerinde kalmış
olmasından dolayı Zünnunabad bölgesi önemli bir Türkmen havzası olarak görülebilir. İsim
olarak Tanûn-özü’nden Zünnun-özü’ne geçişi de bu minvalde ele alınabilir. Her ne kadar
Osmanlı öncesi dönemde kaza olduğu ifade edilse de Amasya havalisine ait ilk dönem tahrir
kayıtlarında bu durumu teyit edici bilgiye rastlanılmamıştır. XV. yüzyılın sonlarından XVI.
yüzyılın sonlarına kadar Zünnunabad köyleri Geldiklanabad kazasına bağlı olarak Osmanlı
idaresinde yer almışlardır. Bu durum, siyasî, malî, askerî ve özellikle de sosyo-kültürel
nedenlerle sık sık şekillenen idarî sınır değişikliklerine yol açmıştır. Yine özellikle mühimme
kayıtlarının işaret ettiği şekliyle bölgenin kendine has coğrafî yapısı ve buradaki Kızılbaş ve
eşkıya taifesinin çokluğu gibi etkenlerin, daha büyük bir idarî birim içerisinde eritilmesi gibi
bir düşüncenin müstakil bir kaza teşkilini sağladığı düşünülebilir. Kazaya ait ilk derli toplu
bilgiler 1643 yılı avarız defterinde yer almaktadır. Sonrasındaki hurufat, nüfus ve temettuat
defterlerinde de kaza statüsünü koruduğu anlaşılmaktadır. Çalışma, Tanunözü çayı sahası/
havza sınırları içerisinde, bugün mevcut olan yerleşmelerin, kaynakların el verdiği ölçüde
geçmişe taşınmasından ibarettir. Sivas, Tokat, Amasya, Çorum üzerinden Canik’e uzanan
ulaşım ağı üzerinde yer alan Zünnunabad kazasındaki değişikliklere nelerin sebep olduğu
hususu çalışmanın temel saiklerinden biri olarak ön plana çıkmaktadır. Tespit edilenler
arasında bölgedeki Kızılbaş/Alevilerce saygı duyulan önemli bir ziyaretgâh merkezi olan Baba
Zünnun türbesi ile hiç şüphesiz Elvançelebi Zaviyesi yer almaktadır. Çalışma temelde iki husus
üzerine odaklanmaktadır. Bunlardan birincisi inanç, siyaset ve isyanın gölgesinde şekillenen
bir Orta Anadolu kazası olan Zünnunabad’ın uzun erimli iskân ve nüfus yapısının gözler
önüne serilmesidir. İkincisi ise daha ziyade Osmanlı arşiv kaynaklarında Alevi/Kızılbaş iskân
sahalarına dair bir takip ve tespit incelemesi yapılabilir mi? şeklindeki soruya cevap olacak
muhtevadan ibarettir. Bu sebeple Zünnunabad özelinde iskân ve nüfusa dayalı çalışmalarda
kullanılan kaynaklar merkeze alınarak bölgedeki Alevi/Kızılbaş varlığının tespit ve takibinin
mümkün olup olmadığına dair izahlara yer verilmişti

Anahtar Kelimeler

Zünnûn-âbâd , Baba Zünnûn , Elvan Çelebi , Amasya , Geldiklân , Tanûn-özü

A Central Anatolian Kazası Shaped by Faith, Shirk and Politics: Zünnûnâbâd

Öz

There are religious, administrative and socio-cultural reasons for giving the word Zünnun
as a name to a settlement unit. Zünnunabad region, it can also be seen as an important Turkmen basin because it was under Danishmenian and Seljuk rule before the Ottoman administration.
The transition from Tanûn-özü to Zünnun-özü as a name can also be considered in this way.
Although it is stated that it was a township (Kaza) in the pre-Ottoman period, no information
confirming this situation was found in the early census records of the Amasya region. From
the end of the XVth century to the end of the XVIth century, the villages of Zünnunabad were
under the Ottoman administration under the township of Geldiklanabad. This situation led to
administrative boundary changes that are frequently shaped by political, financial, military
and especially socio-cultural reasons. Again, it can be thought that factors such as the unique
geographical structure of the region and the abundance of the kizilbash and bandit gang here,
as indicated by the ammunition records, provided the formation of an independent township
of the idea of melting the region within a larger administrative unit. The first comprehensive
information about the township is contained in the 1643 avariz book. It is understood that it
maintained the status of a township in the subsequent Hurufat, population and dividend books.
The study consists of moving the present site/settings within the basin boundaries of Tanunözü
Stream into the past. One of the main motives of the study is what caused the changes in the
Zünnunabad township, which is located on the transportation network extending to Canik via
Sivas, Tokat, Amasya and Çorum. Among those identified are the tomb of Baba Zünnun, an
important center of visit respected by the Kızılbaş/Alevis in the region, and undoubtedly the
Elvançelebi lodge. The study is basically shaped on two issues. The first is to reveal the longterm
settlement and population structure of Zünnunabad, a Central Anatolian accident shaped
by faith, politics and rebellion. The second one is more of a content that will answer the question
“Can a follow-up and detection study be conducted regarding Alevi/Kızılbaş settlement areas in
Ottoman archive sources?” For this reason, the sources used in the studies based on settlement
and population in Zünnunabad were centered and explanations were given about whether it was
possible to detect and trace the presence of Alevi/Qizilbash in the region

Anahtar Kelimeler

Zünnûn-âbâd , Baba Zünnûn , Elvan Çelebi , Amasya , Geldiklân , Tanûn-özü

Kaynakça

• Bab-ı Defteri Mevkufat Kalemi Evrakı (D.MKF.) 9/263; 68/47.
• Cevdet Dahiliye (C.DH.) 183.
• İrade Dahiliye (İ.DH.) 633/43983
• İbnülemin Vakıf (İE.EV.) 6/642.
• Kâmil Kepeci Tasnifi Defterleri (KKd.) 6566.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD.d.) 17798.
• Meclis-i Vâlâ Riyâseti Belgeleri (MVL.) 689/18.
• Mühimme Defterleri (A.DVNS.MHMd.) 31/340; 48/324.
• Nüfus Defterleri (NFSd.) 2134; 2141; 2258; 2259; 2261; 2262; 2264; 3862; 3863; 3864; 7256; 20233.
• Sivas Vilayet Salnâmesi (SVS.) DO2457,239,240,449; 2467, 101, 153, 712.
• Tapu Tahrir Defterleri (BOA. TTd.) 15; 19; 387; 776, 1265.
• Temettuat Defterleri (ML.VRD.TMTd.) 14806; 14976; 14978; 14979; 14980; 14981; 14982; 14983; 14984; 14985; 14986; 14987; 14988; 14989; 14990; 14991; 14992; 14993; 14994; 14995; 14996; 14977.
• Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Kuyud-ı Kadîme Arşivi Tapu Tahrir Defterleri (TKG.KK.TTd.) 15 (323/26), H.984; 16 (324/34), H.984; 220 (325/245); 388 (311/583) H.984; 436 (327/464); 437 (326/497).
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Hurufat Defterleri (VGMA.HRF.d.) 1088/43; 1090/82; 1119/43; 1140/162; 1141/ 1121; 1160/1140; 1159/1139; 1139/1119; 1111/1091; 1121/58; 1148/1128; 1108/1088; 1110/1090; 1137/1117; 1107/1087; 1113/1093; 1104/1084; 1116/1096; 1179/1158; 1162/1142; 557/548; 574/565; 554/545; 550/541; 577/568; 558/549; 559/550.
• 378 Numaralı Muhâsebe-i Vilâyet-i Karaman ve Rûm Defteri (937/1530) II, Dizin ve Tıpkıbasım, Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 1997.
• Abacı, Nurcan, “Avârız Vergisinin Tahsilinde Mükelleflerin Rolü Hakkında Bazı Bilgiler”, VIII. Uluslararası Türkiye’nin Sosyal ve Ekonomik Tarihi Kongresi, (18-21 Haziran 1998), (ed. Nurcan Abacı), 2006, 25-33.
• Abdîzâde Hüseyin Hüsâmeddîn Yaşar, Amasya Tarihi, C.1-4, (ed. S. Keçeci Kurt-R. O. Özel-M. Hakverdioğlu), Amasya Belediyesi Yayınları, Samsun, 2022. https,//amasya.bel.tr/uploads/ e-kitap/kitap/1-4/index.html.
• Abdîzâde Hüseyin Hüsâmeddîn Yaşar, Amasya Tarihi, C.9-12, (ed. S. Keçeci Kurt-R. O. Özel-M. Hakverdioğlu), Amasya Belediyesi Yayınları, Samsun, 2022, https,//amasya.bel. tr/uploads/e-kitap/kitap/9-12/index.html.
• Açıkel, Ali, “Rum Eyaleti”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 35/225-226, Ankara, TDV Yayınları, 2008.
• Alandağlı, Murat, XIX. Yüzyılda Mecitözü Havalisinde Milli ve Kavilli Aşiretleri (Tarihsel Geçmiş, Nüfus ve İskânları), XIX. Türk Tarih Kongresi (3-7 Ekim 2022), Bildiriler III/II, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 2024, 1043-1080.
• Alandağlı, Murat, Vilayet-i Rum’da Seyyidler, 94 ve 95 Numaralı Teftiş Defterlerine Göre, Ürün Yayınları, Ankara, 2023.
• Albayrak, Nurettin, “Kesik Baş Destanı”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 25/308- 309, Ankara, TDV Yayınları, 2022.
• Bakırer, Ömür, “Bizans Danişmend, Selçuklu ve Beylikler Dönemlerinde Çorum”, 5. Hitit Festivali Komitesi, Çorum Tarihi. II. Ksm. Haz. M. Ceren ve İ. Yiğit. Çorum: Çorum Belediyesi Kültür Yayını, 2015, 51-78.
• Bakırer, Ömür “Bizasn Danişmend, Selçuklu ve Beylikler Dönemlerinde Çorum”, 5. Hitit Festivali Komitesi, Çorum Tarihi, Çorum Belediyesi Yayınları, Ankara, 2020, 61-91.
• Behar, Cem. Osmanlı İmparatorluğu›nun ve Türkiye›nin Nüfusu 1500-1927, Tarihi İstatistikler Dizisi, C. 2, Ankara, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, 1996.
• Bilgi, Nejdet. “Osmanlı Dönemi Nüfus Sayımları Hakkında”, Türk Yurdu, XIX-XX (148-149), 700. Yılında. Osmanlı, Aralık 1999-Ocak 2000, 117-124.
• Darling, Linda, Gelir Artışı ve Kanuna Uygunluk, Osmanlı İmparatorluğunda Vergi Toplanması ve Maliye Yönetimi 1560-1660, (Çev. Adnan Tonguç), Alfa Tarih Yayınları, İstanbul, 2019.
• Devellioğlu, Ferit, Osmanlıca-Türkçe Ansiklopedik Lûgat, Aydın Kitabevi Yayınları, Ankara, 2002.
• Eraydın, Selçuk, Tasavvuf ve Tarikatlar. İstanbul, Marmara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Vakfı (İFAV) Yayınları, No, 82, İstanbul, 2014.
• Erdoğan Özünlü, Emine, “Osmanlı Dönemi Balkan Tarihine Dair Önemli Bir Kaynak: Derdest Defterleri”, Gazi Akademik Bakış, 4/7, 2010, 193-200.
• Ertekin, Eşref, “Elvançelebi Vakfiyesidir”, Vesikalar 244, Çorumlu, 39, 1942, 352-355.
• Eyice, Semavi, “Elvançelebi”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 11/65-67, Ankara, TDV Yayınları, 1995.
• Eyice, Semavi, “Çorum’un Mecidözü’nde Âşık Paşa-oğlu Elvançelebi Zaviyesi”, Türkiyat Mecmuası, 15, 1969, 211-246.
• Faroqhi, Suraiya, Towns and Townsmen of Ottoman Anatolia Trade, Crafts and Food Production in an Urhan Setting 1520-1650, Cambridge University Press, Cambridge 1984.
• Gümüşçü, Osman, Tarihi Coğrafya, Yeditepe Yayınları, İstanbul, 2016.
• Gümüşçü, Osman, “Tarihi Coğrafya ve Yakın Disipliner Sahadaki Yeni Gelişmeler”, Türkiye Tarihi Coğrafya Araştırmaları (ed.O. Gümüşçü-İ. Yiğit), Yeditepe yayınları, İstanbul, 2023, 79-122.
• Gürbüz, Adnan, “Elvançelebi Zaviyesi’nin Vakıfları”, Vakıflar Dergisi, 23, 1994, 25-30.
• Gökçe, Turan, “XIV. Yüzyıl Sonları ve XVII. Yüzyıl Başlarında Osmanlı İdarî Taksimatında Görülen Kaza Sayısındaki Artışa Dair Bazı Tespitler”. Doğumunun 65. Yılında Prof. Dr. Tuncer Baykara’ya Armağan, Tarih Yazıları, Der. M. A. Erdoğru. İstanbul: IQ. Yayınları, 2006, 237-266.
• Gökbel, Ahmet, Ansiklopedik Alevi Bektaşi Terimleri Sözlüğü, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yayınları, Ankara, 2019.
• Gökbilgin, Tayyib, “15 ve 16. Asırlarda Eyâlet-i Rum”, Vakıflar Dergisi 6/51-62, Ankara, 1965.
• Harman, Ömer Faruk, “Yûnus”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 43/597-599, Ankara, TDV Yayınları, 2013.
• Haldon, John, “Euchaita: From Late Roman and Byzantina Town to Ottoman Village”, Archaeology and Urban Settlement in Late Roman and Byzantine Anatolia, Cambridge University Press, 2018, 210-254.
• Karal, Enver Z, Osmanlı İmparatorluğunda İlk Nüfus Sayımı 1831, Başbakanlık Devlet İstatistik Enstitüsü Yayınları, 1994.
• Karpat, Kemal, Osmanlı Nüfusu 1830-1914, (çev. Tırnakçı, B.), Timaş Yayınları, 2010.
• Kesik, Muharrem, “Zünnûn”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, EK-2/694-696, Ankara, TDV Yayınları, 2019.
• Köseoğlu, Neşet, “Elvançelebi”, Çorumlu, 46/3-10, Çorum, 1944.
• Köseoğlu, Neşet, “Köy Adlarına Göre Bir Araştırma”, Çorumlu, 13/399-401, Çorum, 1939.
• Köylerimiz, 1 Mart 1968 gününe kadar, İçişleri Bakanlığı, İller İdaresi Genel Müdürlüğü, Başbakanlık Basımevi, Ankara, 1968.
• Kurt, Yılmaz, “Çorum Sancağı Kişi Adları (XVI. Yüzyıl), Belleten, 59/224, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1995, 75-120.
• Kuru, Mehmet, A ‘Magnifcent’ Climate, Demography, Land and Labour in Sixteenth-Century Anatolia, Seeds of Power”, Explorations in Ottoman Environmental History (ed. Onur İnal and Yavuz Köse), Te White Horse Press, 2019, 35-58.
• Küpeli, Özer, Klasik Tahrirden Avârız Tahririne Geçiş Sürecinde Ti pik Bir Örnek, 1604 Tarihli Manyas Kazası Avârız Defteri (16 belge ile birlikte)”, Belgeler, XXXII/36, 2011, 113-199.
• Kütükoğlu, Mübahat S. “Osmanlı Sosyal ve İktisâdî Tarihi Kaynaklarından Temettü Defterleri”. Belleten, 59 (225), 1995, 395-412.
• Lawson, Konrad-Bavaj Riccardo-Struck Bernhard, A Guide to Spatial History, Areas, Aspects, and Avenues of Research, Olsokhagen Publishing, 2021.
• Nesimi, Yazıcı, İlk Türk-İslam Devletleri Tarihi, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara, 2002.
• Ocak, Ahmet Yaşar, “XIII ve XIV. Yüzyıllar Anadolu Türk tarihi bakımından önemli bir kaynak: Menâkıb’ul-Kudsiya fi Menâşıb’il-Unsiya”, Tarih Dergisi, 32, 1979, 89-102.
• Ocak, Ahmet Yaşar, Türk Folklorunda Kesik Baş, Tarih-Folklor İlişkisinde Bir Kesit, Dergâh Yayınları, İstanbul, 2013.
• Okudan, Rifat, “Ebû Bekr Şiblî, Hayatı ve Tasavvuf Tarihindeki Yeri, Tasavvuf”, İlmi ve Akademik Araştırma Dergisi, 19, Ankara, 2007, 211-234.
• Öz, Mehmed, “XVII. Yüzyılda Anadolu’nun Demografi Tarihi, Kaynaklar ve Problemle”, Osmanlı Sosyal ve Ekonomik Tarihi, Prof. Dr. Yılmaz Kurt Armağanı, (ed. Hatice OruçMAKALE 124 SAYI 115 / GÜZ-EYLÜL 2025 TÜRK KÜLTÜRÜ VE HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ Muhammed Ceyhan), Akçağ Yayınları, Ankara, 2016, 178-189.
• Öz, Mehmet, XV. Yüzyıldan XVII. Yüzyıla Samsun Yöresi”, Geçmişten Geleceğe Samsun Sempozyumu (4-6 Mayıs 2006), Bildirileri I, (haz. Cevdet Yılmaz), Samsun, 2006.
• Öz, Mehmet, XV-XVI. Yüzyıllarda Canik Sancağı, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara, 1999.
• Özdemir, Rifat, “Avârız ve Gerçek-Hâne Sayılarının Demografik Tahminlerde Kullanılması Üzerine Bazı Bilgiler”, X. Türk Tarih Kongresi, 22-26 Eylül 1986, Bildiriler, IV, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara1993, 1581-1613.
• Özel, Oktay, “Şiddetin Egemenliği 1550 ila 1700 Arasında Celaliler”, Osmanlı Dünyası, ed. Christine Woodhead, çev. Gül Çağala Güven, Alfa Yayınları, İstanbul, 2018, 245-268.
• Öztürk, Said, Türkiye’de Temettuat Çalışmaları, Türkiye Araştırmaları Literatür Dergisi, 1 (1), 2003, 287-304.
• Savur, Hilmi-Kayabaşı, Rabia Gökçen, “Balkanlardan Anadolu’ya Kesik Baş Türbelerinin Türk Halk Kültüründeki Yeri”, Karadeniz Araştırmaları Enstitüsü Dergisi, 9/20, 2023, 573-583.
• Serin, M, (1998), “Osmanlı Arşivi’nde Bulunan Temettuat Defterleri”, Başbakanlık I. Milli Arşiv Şurası, (Tebliğler- Tartışmalar) (20- 21 Nisan 1998), 717- 728.
• Sezen, Tahir, Osmanlı Yer Adları, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2017.
• Son Teşkilât-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları, İstanbul, Hilal Matbaası, 1928.
• Solakzâde, Mehmed Hemdemî, Solakzâde Tarihi, C.II, (Haz. Vahid Çabuk), Kültür Bakanlığı Yayınları, Ankara, 1989.
• Tosun, Necdet, “Zünnûn el-Mısrî”, Türkiye Diyanet Vakfı İslâm Ansiklopedisi, 44/575-576, Ankara, TDV Yayınları, 2013.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanına Türkiye, Boğaziçi Yayınları, İstanbul, 1996.
• Ünal, Mehmet Ali, “Osmanlı Kanunnâmelerine Göre Anadolu Sancaklarında Ölçü ve Tartılar”, 2. Uluslararası Osmanlı Coğrafyası Arşiv Kongresi, Bildiriler C. I, Tapu ve Kadastro Genel Müdürlüğü Arşiv Dairesi Başkanlığı Yayınları, Ankara 2019, 701-735.
• Vakıflar Genel Müdürlüğü Arşiv Rehberi, haz. (Mevlüt Çam, İbrahim Turhan, Rıdvan Enes Akçatepe), Vakıflar Genel Müdürlüğü Yayınları, Ankara, 2020.
• White, Richard, “What is Spatial History?, Stanford University spatial history lab, 1 February 2010.
• https,//www.nufusune.com/mecitozu-ilce-nufusu-corum#google_vignette, (Erişim Tarihi, 25.11.2024).
• https,//www.youtube.com/watch?v=gZNQMe10Zl0, (Erişim Tarihi, 10.10.2024)
• https,//kulturenvanteri.com/tr/yer/seyh-i-sibli-turbesi/#17.1/40.9052/31.148, (Erişim Tarihi, 11.10.2024)
• https,//isamveri.org/pdfdrg/D01986/2021_1/2021_1_BAGCIB.pdf, ( Erişim Tarihi, 10.10.2024)
• https,//www.kulturportali.gov.tr/turkiye/nigde/gezilecekyer/kesikbas-semsi-tebrizi--turbesi, (Erişim Tarihi, 10.10.2024)
• https,//www.turkiyenintarihieserleri.com/?oku=79, (Erişim Tarihi, 10.10.2024).
• https,//kulturenvanteri.com/tr/yer/kesikbas-turbesi/#17.1/39.937515/32.865326, (Erişim Tarihi,10.10.2024)
• https,//www.konyayenigun.com/kesikbas-turbesi, (Erişim Tarihi, 10.10.2024).
• https,//www.erolsasmaz.com/?oku=1056, (Erişim Tarihi, 10.10.2024).
• https,//www.kastamonuistiklal.com/kesik-bas-turbesi (Erişim Tarihi, 10.10.2024).
• https,//katalog.devletarsivleri.gov.tr/Sayfalar/Arama/OzelArama.aspx., (Erişim Tarihi, 10.10.2024)
• https,//www.nisanyanyeradlari.com/?y=Z%C3%BCnnunabad&ul=Hepsi&o=c&s=1&n=0, (Erişim Tarihi, 12.12.2024).
• https,//www.nufusune.com/mecitozu-ilce-nufusu-corum#google_vignette, (Erişim Tarihi, 25.11.2024).
• https://scalar.fas.harvard.edu/imperiia/what-is-spatial-history, (Erişim Tarihi, 26.11.2024). https://www.cambridge.org/core/books/archaeology-and-urban-settlement-in-late-roman-andbyzantine- anatolia/euchaita-from-late-roman-and-byzantine-town-to-ottoman-village/942 55E957A7814BF1292918E9E38D396, (Erişim Tarihi, 05.02.2025).