BÂYEZÎD-İ BİSTÂMİ İLE RUHBÂN HİKÂYESİ VE HİKÂYENİN İKİ FARKLI VARYANTI ÜZERİNE DEĞERLENDİRMELER

Yıl 2025, Sayı: 115, 653 - 675, 21.09.2025

Halime Çavuşoğlu

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1618508

Öz

Hayatı, tasavvufî kişiliği ve yaratılmışlara, özellikle insana bakış açısıyla birçok hikâyeye
konu olan, “sultânü’l-ârifîn” ve “pîr-i Bistâm” unvanlarıyla tanınan Bâyezîd-i Bistâmî, hicri III.
yüzyılda yaşamış ilk dönem sufilerindendir. Hem çağdaşlarını hem de kendisinden sonra gelen
sufileri derinden etkileyen Bâyezîd-i Bistâmî, coşkulu ve samimi bir aşk anlayışına sahip bir
sufi olarak öne çıkar. Klasik Türk edebiyatının manzum ve mensur pek çok eserinde ona atıflar
yapılmış; özellikle manevi dereceleri, hâlleri, zühdü, takvası ve aşk anlayışı sıkça
vurgulanmıştır. Menâkıpnâmeler, tabakat kitapları ve evliya tezkirelerinde de onun hayatına,
felsefesine ve hikmet dolu menkıbelerine geniş yer verilmiştir. Bu hikâyelerden biri, bu
çalışmanın konusu olan Bâyezîd-i Bistâmî ve Ruhban Hikâyesi’dir. Hikâye, Bâyezîd ile bir
ruhban arasında geçen fikrî mücadeleyi ele alan dinî ve tasavvufî bir metindir. Çalışmada,
hikâyenin iki varyantı belirlenmiş ve bu iki varyantın toplamda on bir nüshası tespit edilmiştir.
Bu nüshalardan ikisi detaylı analiz için seçilmiştir. Yapılan değerlendirmelerde, istinsah tarihi
bulunmayan metinlerin Klasik Osmanlı Türkçesi döneminde yazıldığı belirlenmiştir.
Hikâyenin dil ve muhteva incelemesi gerçekleştirilmiş; iki varyant arasındaki benzerlikler ve
farklılıklar detaylandırılmıştır. Özellikle olay örgüsü açısından farklılık gösteren bu iki
varyantın, Bâyezîd-i Bistâmî’nin takvasını, zühd yaşamını ve fikrî mücadeleci yönünü ön plana
çıkardığı görülmüştür. Bu çalışmada, neşri yapılan hikâye metni ve metinde tespit edilen
tematik hususiyetler farklı çalışmalara katkı sunması amacıyla ele alınmıştır.

Anahtar Kelimeler

Bâyezîd-i Bistâmî , Tasavvuf , Sufi , Hikâye , Metin Neşri

THE STORY OF BAYEZID-I BISTAMI AND THE CLERGYMAN AND EVALUATIONS ON TWO DIFFERENT VARIANTS OF THE STORY

Öz

Bayezid-i Bistami, known as “sultanu’l-arifin” and “pîr-i Bistâm”, who has been the subject
of many stories with his life, his Sufi personality and his perspective on createdbeings,
especially humans, was one of the early Sufis who lived in the 3rd century of the Hijra. Bayezidi
Bistâmi, who deeply influenced both his contemporaries and the Sufis who came after him,
stands out as a Sufi with an enthusiastic and sincere understanding of love. References have
been made to him in many works of classical Turkish literature in verse and prose; his spiritual degrees, states, asceticism, piety and understanding of love have been frequently emphasized.
His life, philosophy and wise anecdotes have also been given extensive space in menâkıpnames,
tabakat books and biographies of saints. One of these stories is the Story of Bayezid-i Bistami
and the Clergyman, which is the subject of this study. The story is a religious and mystical text
that deals with the intellectual struggle between Bayezid and a clergyman. In the study, two
variants of the story were determined and a total of eleven copies of these two variants were
identified. Two of these copies were selected for detailed analysis. In the evaluations, it was
determined that the texts, which did not have a transcription date, were written during the
Classical Ottoman Turkish period. The language and content of the story were examined; the
similarities and differences between the two variants were detailed. It was seen that these two
variants, which differ especially in terms of plot, highlight Bayezid-i Bistami's piety, ascetic
life and intellectual combativeness. In this study, the story and the thematic features identified
in the text were discussed in order to contribute to different studies.

Anahtar Kelimeler

Bayezid-i Bistami , Sufism , Sufi , Story , Text Publication

Kaynakça

• Akkuş, Metin. Nefi Divanı. PDF: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57741,nefi-divanipdf.pdf?0 Aksoyak, İ. Hakkı. Gelibolulu Mustafa Âlî Tuhfetü’l-Uşşâk. PDF: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57634,gelibolulu-mustafa-ali-tuhfetu39l-ussakpdf.pdf?0 Arslan, Mehmet; Aksoyak, İ. Hakkı. Gelibolulu Mustafa Âlî Riyâzü’s-sâlikîn. PDF: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57125,gelibolulu-mustafa-ali---riyazu39s-salikinpdf.pdf?0 Boz, Erdoğan. Hakîkî Dîvânı Karşılaştırmalı Metin. PDF: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2017.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55749,hakiki-divanipdf.pdf?0 Can, Şefik. Mesnevî Hikâyeleri. İstanbul: Ötüken Neşriyat, 2016.
• Cunbur, Müjgân-Bağır, Zeliha. Anadolu’nun Sahipleri. Ankara: Berikan Yayınevi, 2015.
• Çavuşoğlu, Mehmet; Tanyeri, M. Ali. Hayretî Dîvân Tenkidli Basım. PDF: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2023.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/118576,hayreti-divanipdf.pdf?0 Feridüddîn Attâr. Evliya Tezkireleri. çev. Süleyman Uludağ. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2005.
• Gölpınarlı, Abdülbâkî. Menâkıb-ı Hacı Bektâş-ı Velî (Vilâyet-nâme). İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1958.
• Gülerman, Mustafa Hikmet. Bâyezîd-i Bistâmî. İstanbul: İnkılap Kitabevi, 1956.
• İsen, Mustafa. Usûlî Dîvânı, İstanbul: Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yayınları, 2020.
• Kazan Nas, Şevkiye. Celîlî Dîvânı (İnceleme-Metin). PDF: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2018.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/59375,celili-divanipdf.pdf?0 Kuşeyrî. Tasavvufun İlkeleri (Risale-i Kuşeyrî). 1 Cilt. çev. Tahsi Yazıcı. İstanbul: Tercüman 1001 Temel Eser, 1978.
• Mermer, Ahmet. Mezâkî Dîvân. PDF: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2021.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/120433,mezaki-divanipdf.pdf?0 Mevlânâ. Dîvân-ı Kebîr VII-1. çev. Abdülbâkî Gölpınarlı. İstanbul Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 4. Basım, 2022.
• Okçu, Naci. Şeyh Gâlib Dîvânı. PDF: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10654,metinpdf.pdf?0 Schimmel, Annemarie. İslamın Mistik Boyutları. çev. Ergun Kocabıyık. İstanbul: Kabalcı Yayınevi, 2001.
• Sultan Veled. İbtidânâme. çev. Abdülbâkî Gölpınarlı. Ankara: Güven Matbaası, 1976.
• Sunar, Cavit. Ana Hatlariyle İslâm Tasavvufu Tarihi. Ankara: Ankara Üniversitesi Basımevi, 1978.
• Tarlan, Ali Nihat. Hayâlî Bey Dîvânı, İstanbul: Burhaneddin Erenler Matbaası, 1995.
• Tatçı, Mustafa. Yûnus Emre: Dîvân-ı İlâhîyât. İstanbul: Kapı Yayınları, 2012.
• Tatçı, Mustafa (ed.). Dîvân-ı Hikmet Hoca Ahmed Yesevî. Ankara: Hoca Ahmed Yesevî Uluslararası Türk-Kazak Üniversitesi, 2016.
• Tavukçu, Orhan Kemal. Dede Ömer Rûşenî Hayatı, Eserler, Edebî Kişiliği ve Dîvânının Tenkidli Metni. PDF: T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10601,dede-omer-rusenipdf.pdf?0 Türer, Osman. Ana Hatlarıyla Tasavvuf Tarihi. İstanbul: Ataç yayınları, 2013.
• Uludağ, Süleyman. “Bâyezîd-i Bistâmî” TDV İslam Ansiklopedisi. 5/238-241. İstanbul: TDV Yayınları, 1992.
• Uludağ, Süleyman. Bâyezîd-i Bistâmî. Ankara: Diyanet Vakfı Yayınları, 2020.
• Üzgör, Tahir. Fehîm-i Kadîm Hayatı Sanatı ve Dîvânı ve Metnin Bugünkü Türkçesi. Ankara: Atatürk Kültür Merkezi Yayını, 1991.
• Yavuz, Kemal. Âşık Paşa Garib-Nâme. PDF: PDF: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü, 2000.
• https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10669,garib-namepdf.pdf?0 Yavuz, Kemal. Gülşehrî’nin Mantıku’t-Tayrı (Gülşen-nâme). PDF: PDF: TC Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü. https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10686,metinpdf.pdf?0 https://kuran.diyanet.gov.tr/tefsir