DERGÂHTAN CEPHEYE: BİRİNCİ DÜNYA SAVAŞI’NDA BEKTAŞİ MÜCAHİDİN ALAYI

Yıl 2025, Sayı: 115, 449 - 466, 21.09.2025

Hürü Sağlam Tekir

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1681738

Öz

İttihat ve Terakki Cemiyeti, Trablusgarp ve Balkan Savaşları’nda gönüllü birliklerin gösterdiği başarılardan elde ettiği deneyimle, Birinci Dünya Savaşı’nda benzer bir strateji izlemeyi amaçlamıştır. Bu stratejinin temelinde, gönüllü birliklerin cephe hattında istihbarat faaliyetleri, gerilla taktikleri ve lojistik destek gibi alanlarda düzenli orduyu takviye etmesi ve yerel direnç hareketlerini güçlendirmesi hedeflenmiştir. Bu doğrultuda, imparatorluk içerisinde oldukça etkin olan Bektaşi ve Mevlevi tarikatı gibi iki etkili dini grubun Birinci Dünya Savaşı’nda farklı cephelere askeri birlikler olarak sevk edilmesi, bu stratejinin kapsamlı uygulamasını göstermektedir. İttihat ve Terakki Cemiyeti ile yakın ilişki içerisinde bulunan Bektaşi tarikatının alay ölçeğinde bir askeri birlik oluşturma girişimi, Osmanlı Devleti’nin dini grupları askeri amaçlarla kullanma politikasının dikkat çekici bir örneğini oluşturmaktadır. Bektaşi Alayı’nın teşkil hazırlıkları 1915 yılı Mayıs ayında Sivas’ta başlatılmıştır. Cemaleddin Çelebi’nin tayin ettiği temsilciler vasıtasıyla bölgedeki Alevi topluluklarından gönüllü katılımcılar toplanmaya çalışılmıştır. Bektaşi Alayı’nın kurulması, özellikle Dersim bölgesi ve çevresindeki Kızılbaş Alevilerin Cihad-ı Ekber gibi dini söylemlerle seferber edilememesi karşısında geliştirilen alternatif bir yaklaşımın sonucuydu. Bununla birlikte, Bektaşi Alayı’nın Kafkas Cephesi’ndeki Rus ilerleyişini tek başına durdurma kapasitesi bulunmamaktaydı. Erzurum’un 16 Şubat 1916 tarihinde Rus işgaline maruz kalması ve Osmanlı kuvvetlerinin geri çekilmesi neticesinde, Cemaleddin Çelebi Efendi de maiyetiyle beraber Erzincan’a dönmek zorunda kalmıştır. Bu çalışma, Hacı Bektaşi Veli Dergâhı postnişini Cemaleddin Çelebi Efendi komutasında faaliyet gösteren Bektaşi Alayı’nın kuruluşu, cephe faaliyetleri ve sona ermesini ele almaktadır.

Anahtar Kelimeler

Bektaşi , Kafkas Cephesi , Alevi , Erzurum , Cemaleddin Çelebi

FROM THE DERVISH LODGE TO THE FRONT: THE BEKTASHI MUJAHIDIN REGIMENT IN THE FIRST WORLD WAR

Öz

Drawing on the success of volunteer units in the Tripoli and Balkan wars, the Committee of Union and Progress sought to implement a similar strategy in the First World War. The basis of this strategy was that volunteer troops would reinforce the regular army in areas such as intelligence, guerrilla tactics and frontline logistical support, as well as strengthening local resistance movements. Accordingly, the deployment of two influential religious groups such as the Bektashi and Mevlevi orders, which were very effective within the empire, as military units on different fronts in the First World War shows the full implementation of this strategy. The attempt by the Bektashi sect, which had close links with the Committee of Union and Progress, to form a regimental military unit is a remarkable example of the Ottoman state's policy of using religious groups for military purposes. Preparations for the formation of the Bektashi Regiment began in Sivas in May 1915. Through representatives appointed by Cemaleddin Çelebi, efforts were made to recruit volunteers from Alevi communities in the region. The establishment of the Bektashi Regiment was the result of an alternative approach developed in the face of the inability to mobilise Kizil Bash Alevis, especially in and around Dersim, through religious discourses such as Jihad-ı Ekber. However, the Bektashi regiment was not able to stop the Russian advance on the Caucasian front on its own. As a result of the Russian occupation of Erzurum on 16 February 1916 and the withdrawal of the Ottoman forces, Cemaleddin Çelebi Efendi had to return to Erzincan with his entourage. This study deals with the formation, frontline activities and the end of the Bektashi Regiment that operated under the command of Cemaleddin Çelebi Efendi, the postmaster of Hacı Bektaşi Veli Dervish Lodge.

Anahtar Kelimeler

Bektashi , Caucasus Front , Alevi , Erzurum , Cemaleddin Çelebi

Kaynakça

• Arşiv Kaynakları
• Türkiye Cumhuriyeti Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA),
• İrade Meclis-i Mahsus (İ. MMS), 191/2-1-2.
• BOA, Dahiliye Nezareti Şifre Evrakı (DH. ŞFR.), 438/32.
• BOA, DH. ŞFR., 457/84.
• BOA, DH. ŞFR., 461/58.
• BOA, DH. ŞFR., 469/73.
• BOA, DH. ŞFR., 49/263.
• BOA, DH. ŞFR., 51/209.
• BOA, DH. ŞFR., 666/110.
• BOA, DH.ŞFR., 510/137.
• BOA, DH.ŞFR., 517/97.
• BOA, DH.ŞFR., 518/13.
• BOA, DH.ŞFR., 63/166.
• BOA, Dahiliye Emniyet-i Umumiye Muhaberat ve Tensikat Müdüriyeti Evrakı (DH.EUM. MTK.), 79/66.
• BOA, Dahiliye Nezareti İdare-i Umumiye Evrak (DH.İ.UM.EK.), 15/44.
• BOA, Dahiliye Nezareti Dahiliye Kalem-i Mahsus Evrakı (DH.KMS.), 38/22.
• BOA, Dahiliye Nezareti Siyasi Kısım Evrakı (DH.SYS.), 123/35.
• BOA, Harbiye Nezaret-i Tahrîrât Dairesi Tahrîrât Kalemi (İ..HB..), 170/32.
• Süreli Yayınlar
• Hakimiyet-i Milliye. (5 Mayıs 1338/5 Mayıs 1922).
• Sabah. (3 Teşrinisani 1330/16 Kasım 1914).
• Sabah. (4 Teşrinisani 1330/17 Kasım 1914)
• Yozgad. (26 Ağustos 1331/8 Eylül 1915).
• Yozgad. (2 Eylül 1331/15 Eylül 1915).
• Sabah. (7 Teşrinievvel 1331/20 Ekim 1915).
• Telif ve Tetkik Eserler
• “Reha Çamuroğlu ile Söyleşi Yeniçeriler, Bektaşiler ve Modernleşme Süreci”. Söyleşi: Mete Tunçay-Bilmez Bülent Can. Toplumsal Tarih 97/17 (Ocak 2002), 7-16.
• Altınok, Baki Yaşa. “Çelebi Cemaleddin ile Veliyeddîn Efendi’nin Kurtuluş Savaşı ve Mustafa Kemal Paşa Hakkında Alevîlere Gönderdiği Beyannâmeler ve Orijinal Metinleri”. 2. Uluslararası Türk Kültür Evreninde Alevilik ve Bektaşilik Bilgi Şöleni Bildiri Kitabı. 2 Cilt. Ankara 2007, 1001-1032.
• Altınok, Baki Yaşa. Sıdkî Baba Dîvânı. Ankara: Sistem Ofset, 2013.
• Beşikçi, Mehmet. Birinci Dünya Savaşı’nda Osmanlı Seferberliği. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2015.
• Birdoğan, Nejat. Çelebi Cemalettin Efendi’nin Savunması (Müdafaa). İstanbul: Berfin Yayınları, 1994.
• Birinci Dünya Harbinde Türk Harbi Kafkas Cephesi 3 ncü Ordu Harekâtı. 2 Cilt. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 1993.
• Cemal Paşa. Hatıralar. haz. Alpay Kabacalı. İstanbul: Türkiye İş Bankası Kültür Yayınları, 2006.
• Dersimi, Nuri. Kürdistan Tarihinde Dersim. Halep: Ani Matbaası, 1952.
• Erdal, Rifat. “Bir Yedek Subayın I. Dünya Harbi Hâtıraları 1”. Hayat Tarih Mecmuası 7. (Ağustos 1971), 60-61.
• İlter, Aziz Samih. Birinci Dünya Savaşı’nda Kafkas Cephesi Hatıraları. Ankara: Genelkurmay Basımevi, 2007.
• İzbudak, Veled Çelebi. Tekke’den Meclis’e Sıra Dışı Bir Çelebi’nin Hatıraları. Haz. Yakup Şafak- Yusuf Öz, İstanbul: Timaş Yayınları, 2014.
• Kocagüney, Vehbi. Erzurum Kalesi ve Savaşları, 126 Sayılı Askerî Mecmua’nın Tarih Kısmı 61, İstanbul: Askeri Matbaa, 1942.
• Küçük, Hülya. Kurtuluş Savaşı’nda Bektaşiler. İstanbul: Kitap Yayınevi, 2003.
• Küçükyalçın, Erdal. Tuna’nın Kalbi Yeniçeri Yoldaşlığı ve Bektaşilik. İstanbul Boğaziçi Üniversitesi Yayınevi, 2013.
• Maden, Fahri. Bektaşî Tekkelerinin Kapatılması (1826). Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 2014.
• Mimar Hikmet. “Bektaşilik ve Son Bektaşiler”. Türk Yurdu 200/6 (Haziran 1928), 16-25.
• Mükellefiyet-i Askeriye Kanun-ı Muvakkati. İstanbul: Matbaa-ı Amire, 1330.
• Ocak, Ahmet Yaşar (ed.). Geçmişten Günümüze Alevî-Bektaşî Kültürü. Ankara: Kültür ve Turizm Bakanlığı Yayınları, 2009.
• Onarlı, İsmail. Mineyik Dedeler Kurultayı, Anadolu İnanç Önderleri Birinci Toplantısı. (16-19 Ekim 1998), İstanbul: Cem Vakfı Yayınları, 2000, 154-157.
• Özgül, Vatan. “1. Dünya Savaşı Öncesinde Balabanlılar, Osmanlı İmparatorluğu ve İttihat- Terakki İle İlgili Bazı Belgeler”. Hacı Bektaşi Veli Araştırma Dergisi 16 (2000), 125-136.
• Özgül, Vatan. “I. Dünya Savaşı’nda Rusya’ya Karşı Savunmada Bektaşi Mücahit Alayı ve Balabanlılar”. Toplumsal Tarih 151 (Temmuz 2006), 52-58.
• Özgül, Vatan. Dimetoka’dan Erzincan’a Bir Alevi Aşiret Balabanlılar. İstanbul: Pan Yayıncılık, 2005.
• Stoddart, Philip H.. Teşkilat-ı Mahsusa. çev. Hediye Lale Birsaygılı. İstanbul: Yarın Yayınları, 2014.
• Şeyh Cemaleddin Efendinin Aşığı Halk Ozanı Sıdkî Baba Hayatı ve Şiirleri (1865-1928). Der. Muhsin Gül, Ankara: Kadıoğlu Matbaası, 1984.
• Tekir, Süleyman. Beyaz Harp Kafkas Cephesi-Sarıkamış Harekatı-Teşkilat-ı Mahsusa Operasyonları. İstanbul: Kronik Kitap, 2021.
• Tekir, Süleyman. Süleyman Askerî Bey Teşkilat-ı Mahsusa’nın İlk Başkanı. İstanbul: Kronik Kitap, 2022.
• Tunaya, Tarık Zafer. Türkiye’de Siyasal Partiler İttihat ve Terakki. 3 Cilt. İstanbul: Hürriyet Vakfı Yayınları, 1989.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Osmanlı Devleti Teşkilâtından Kapıkulu Ocakları I Acemi Ocağı ve Yeniçeri Ocağı. Ankara: TTK, 1998.
• Ülger, Ali. “Belgeler”. Kızılbaş 74 (Haziran 2017), 11.