TRACES OF BEKTASHISM IN KOSOVO THROUGHOUT HISTORICAL

Yıl 2025, Sayı: 115, 63 - 84, 21.09.2025

Abdylkader Durguti

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1698758

Öz

In the 17th century, Kosovo was a region under the rule of the Ottoman Empire. From early on, various religious movements emerged in the region, one of which was Bektashism. The interest shown by Albanians in Bektashism led to a notable increase in the number of Bektashi lodges, particularly in the regions of Albania and Kosovo. By the late 19th century, with the rise of nationalist movements in the Balkans, Bektashism had become one of the key religious and cultural elements supporting Albanian nationalism. During this period, the order was perceived not only as a religious structure but also as a symbolic component of Albanian national identity. By the 20th century, Bektashism, originally rooted in the Turkish Sufi tradition with Turkish as its liturgical language, underwent significant transformation under the influence of Albanian nationalism. Its rituals were translated into Albanian, and it developed a distinct structure referred to as “Albanian Bektashism.” In comparison to Albania, the institutionalization of the Bektashi presence in Kosovo occurred later and remained more limited in scope. Nevertheless, it is known that the first Bektashi lodge in Kosovo was established in the 17th century. Today, the majority of academic research on Bektashism focuses primarily on Albania, and the Bektashi structures in Kosovo are generally addressed within this framework. This approach is influenced by the fact that approximately 93% of Kosovo’s population is of Albanian origin and the country maintains strong socio-cultural ties with Albania. The aim of this study is to examine the historical development of Bektashism within the borders of Kosovo, its institutionalization and expansion processes, the structural and cultural transformations it underwent, as well as its relations with other Sufi traditions. In particular, the wars and conflicts driven by Serbian and Albanian nationalisms in the post-Ottoman era significantly impacted the Bektashi lodges. Since Bektashism had become closely associated with Albanian nationalism, it was seen by the Serbs not merely as a religious institution but as a symbol of national identity, and therefore targeted during times of conflict. This situation illustrates that Bektashism in Kosovo evolved beyond a purely religious framework to acquire ideological and political significance. In this study, a multidimensional analytical approach is adopted by utilizing sources in Turkish and English, as well as Albanian literature and up-to-date data.

Anahtar Kelimeler

Kosovo , Bektashism , Prizren , Gjakova , Haji Adem Veçhi Baba

TARİHSEL SÜREÇTE KOSOVA’DA BEKTAŞİLİĞİN GELİŞİMİ

Öz

XVII. yüzyılda Kosova Osmanlı Devlet’ine bağlı bir bölgedir. Bu bölge erken dönemlerden itibaren farklı dini akımlar kendini göstermiştir. Bunlardan biri de Bektaşiliktir. Arnavutların Bektaşiliğe ilgi göstermesi özellikle Arnavutluk ve Kosova bölgelerinde tekke sayısının belirgin biçimde artmasına neden olmuştur. XIX. yüzyılın sonlarına doğru Balkanlar’da milliyetçi hareketlerin ivme kazanmasıyla Bektaşilik, Arnavut milliyetçiliğini besleyen temel dinî ve kültürel unsurlardan biri hâline gelmiştir. Bu dönemde tarikat, yalnızca dinî bir yapı olarak değil, aynı zamanda Arnavut ulusal kimliğinin simgesel bir parçası olarak da algılanmıştır. XX. yüzyıla gelindiğinde kökeni itibarıyla Türk tasavvuf geleneğine ait ve erkân/ibadet dili Türkçe olan Bektaşilik, Arnavut milliyetçiliğinin etkisiyle önemli bir dönüşüm geçirmiştir. Ritüel dili Arnavutçaya çevrilerek “Arnavut Bektaşiliği” şeklinde özgün bir yapı kazanmıştır. Kosova’daki Bektaşî varlığı ise Arnavutluk’a kıyasla daha geç kurumsallaşmış ve etkisi daha sınırlı kalmıştır. Bununla birlikte, Kosova’da ilk Bektaşî tekkesinin XVII. yüzyılda kurulduğu bilinmektedir. Günümüzde mevcut literatürde Bektaşilik üzerine yapılan araştırmaların büyük bir bölümü Arnavutluk merkezlidir. Kosova’daki yapılanmalar genellikle bu çerçevede ele alınmaktadır. Bu yaklaşımın arka planında, Kosova nüfusunun yaklaşık %93’ünün Arnavut kökenli olması ve Arnavutluk ile güçlü sosyo-kültürel bağlarının bulunması etkili olmuştur. Bu çalışmanın amacı, Kosova sınırları içerisindeki Bektaşî varlığının tarihsel gelişimini, kurumsallaşma ve yayılma sürecini, geçirdiği yapısal ve kültürel dönüşümleri ile diğer tasavvufî yapılarla ilişkilerini kapsamlı bir biçimde incelemektir. Özellikle Osmanlı hâkimiyetinden sonra bölgede etkili olan Sırp ve Arnavut milliyetçiliği çerçevesinde yaşanan çatışmalar, Bektaşî tekkelerini ciddi şekilde etkilemiştir. Bektaşilik Arnavut milliyetçiliğiyle özdeşleştirilmiş, Sırplar tarafından sadece bir inanç değil, ulusal kimliğin sembolü olarak görülmüş ve hedef alınmıştır. Bu durum, Bektaşiliğin Kosova’da dinî bir yapı olmanın ötesine bir ideoloji ve siyasal bir anlam kazandığını göstermektedir. Çalışmada, Türkçe ve İngilizce kaynakların yanı sıra Arnavutça literatürden ve internet kaynaklardan yararlanılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kosova , Bektaşilik , Prizren , Yakova , Hacı Adem Veçhi Baba

Kaynakça

• Abazi, Enika. “Çështja e Kosovës dhe Diplomacia Ndërkombëtare (1991-1999): Një konflikt i parashikueshëm”. Studime Historike 66/3-4 (2012), 187-216.
• Ahmetaj, Muhamed. “Kosova Cumhuriyeti İslam Birliği ve Kurumları”. Balkan Araştırmaları Dergisi 7/1 (2016), 65-100.
• Alpan, Necip P. Tarihin Işığında Arnavutluk. Ankara: Kardeş Yayınları, 1975.
• Altı, Aziz. Balkanlar’da Bektaşi Tekkeleri ve Bektaşi Devlet Erkânıyla İlişkileri (XVII-XVIII.
• Yüzyıl. Kayseri: Erciyes Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2018.
• Altı, Aziz. “Bektaşi Muhibbanı (1911-1912)”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 112 (15 Aralık 2024), 19-36. https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1536877
• Barkan, Ömer Lütfi. “İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”. İnsan ve İnsan 2/5 (01 Aralık 2015), 5-37.
• Bartl, Peter. Arnavutluk Müslümanları/Milli Bağımsızlık Esnasında 1878-1912. çev. Ali Taner. Bedir Yayınları, 1998.
• Bashkësisë İslame e Kosovës. Kushtetuta e Bashkësisë İslame, 2002. https://bislame.net/wpcontent/ uploads/2017/03/Kushtetuta.pdf
• Beçirbegoviç, Maxhida. “Prosvetni objekti İslamske arhitekture na Kosovu”. Starine Kosova 6-7 (1972).
• Beluli, Natasha. Ali Pashë Tepelena 1740-1822. Tiranë: Botimet Toena, 2002.
• Birge, John Kingsley. Bektaşilik Tarihi. çev. Reha Çamuroğlu. İstanbul: Ant Yayınları, 1991.
• Bozbora, Nuray. Osmanlı Yönetiminde Arnavutluk ve Arnavut Ulusçuluğunun Gelişimi. Boyut Yayın Grubu, 2000.
• Ceyhan, Muhammed - Alandağlı, Murat. “Hazret-i Pîr’e Mihmân Olanlar”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi 94 (24 Haziran 2020), 37-60.
• Clayer, Nathalie. “Bektâşîlik ve Arnavut Ulusçuluğu”. çev. Orhan Koloğlu. Toplumsal Tarih Dergisi.
• Clayer, Nathalie. Në Fillimet e Nacionalizmit Shqiptar. çev. Artan Puto. Tiranë: Marin Barleti, 2012.
• Doja, Albert. Bektashizmi në Shqipëri: Histori Politike e një lëvizjeje fetare. çev. Shpëtim Çuçka. Tiranë: AIIS Press, 2008. https://shs.hal.science/halshs-00405971
• Duka, Ferit. “Momente të kalimit në Islam të popullsisë shqiptare në shek. XV-XVII”. Feja, Kultura dhe Tradita İslame Ndër Shqiptarët (Simpozium Ndërkombëtar). Prishtinë: Kryesia e Bashkësisë İslame Të Kosovës, 1995.
• Elsie, Robert. The Albanian Bektashi: History and Culture of a Dervish Order in the Balkans. London New York (N.Y.): I.B. Tauris, 2019.
• Evliya Çelebi. Putopis Odlomci o Jugoslovenskim Zemljama. thk. Hazim Sabanoviç. Sarajevo, 1979.
• Evliya Çelebi. Seyâhatnâme. İstanbul, 1938.
• F. W. Hasluck, Margaret. Christianity and Islam under the Sultans. Oxford, 1929. ARTICLE
• TURKISH CULTURE AND HACI BEKTAS VELI RESEARCH QUARTERLY AUTUMN-SEPTEMBER 2025 / ISSUE 115 81 Filipović, Nedim. Princ Musa i šejh Bedreddin. Sarajevo, 1971.
• Frasheri, Sami. Personalitet Shqiptare ne Kamus Al-Alam. çev. Mehdi Polisi. Üsküp: Logos-A, 2002.
• Gawrych, George W. Hilal ve Kartal Osmanlı Yönetimi, İslam ve Arnavutlar 1874-1913. çev. Ali Fahri Doğan. İstanbul: Selenge Yayınları, 2021.
• Hafız, Nimetullah. “Prizren’de Tarikatlar ve Tekkeleri”. Osmanlı’dan Günümüze Kosova. ed. Meryem Kaçan Erdoğan - Duygu Tanıdı. 215-232. Eskişehir: Eskişehir Osmangazi Üniversitesi Yayınları, 2024.
• Handžić, Mehmed. Islamizacija Bosne i Hercegovine i porijeklo bosansko-hercegovačka štamparija. Sarajevo: Islamska dionička štamparija, 1940.
• Hysi, Shyqyri. Muslimanizmi në Shqipëri, 1945-1959. Tiranë, 1006.
• Ibrahimi, Nexhat. Islami në trojet Iliro-Shqiptare gjatë shekujve. Shkup: Logos-A, 1999.
• Ibrahimi, Nexhat. “Sari Salltëku dhe roli i tij në përhapjen e islamit në trojet iliro-shqiptare e ballkanike para shekullit XIV - Zeri Islam.com”. Erişim 06 Mayıs 2025. https://www. zeriislam.com/artikulli.php?id=556
• Inalcik, Halil. “Dervish and Sultan: An Analysis of the Otman Baba Vilayetnamesi”. Manifestations of Sainthood in Islam. 209-224. Gorgias Press, 2011.
• İnalcık, Halil. Türkler ve Balkanlar. İstanbul: Obiv Yayınları, 1993.
• İnbaşı, Mehmet. “Balkanlarda Osmanlılar: Fetih ve İskân”. Balkanlar El Kitabı. ed. Bilgehan A. Gökdağ - Osman Karatay. Ankara: Akcạ ğ Yayınları, Gözden gecịrilmiṣ 2. baskı., 2013.
• İzeti, Metin. “Arnavutlar ve Bektaşilik”. 517-525. Isparta: SDÜ İlahiyat Fakültesi, 2005.
• İzeti, Metin. XVIII.ve XIX. yüzyılda balkanlarda tasavvuf akımları. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2003.
• Justin McCarthy. Ölüm ve Sürgün Osmanlı Müslümanlarının Etnik Kıyımı (1821 1922). çev. Fatma Sarıkaya. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2014. http://archive.org/details/justin-mccarthy- olum-ve-surgun-osmanli-muslumanlarinin-etnik-kiyimi-1821-1922
• Kaleshi, Hasan. İzvjeştaj o radu na ispitivanju turskih spomenika u Prishtini, Prizrenu, Peçi, Dakovici i u Vushitrnu. Prishtinë, 1955.
• Kaleshi, Hasan. “Legjenda shqiptare për Sari salltëkun”. Përparimi 1 (1967), 85-103.
• Karahoda, Vefa Qemal. Një histori e shkurtër e tetë teqeve dhe tarikateve. Prizren, 2003.
• Karamustafa, Ahmet T. “Kalenderler, Abdallar, Hayderiler: 16. Yüzyılda Bektaşiliğin Oluşumu”. Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Dergisi. https://hbvdergisi.hacibayram.edu.tr/ index.php/tkhbvd/article/view/294
• Karamustafa, Ahmet T. Tanrının Kuraltanımaz Kulları / İslam Dünyasında Derviş Toplulukları 1200-1550. İstanbul: Yapı Kredi Yayınları, 2020.
• Kiel, Micheal. “Sarı Saltık ve Erken Bektâşîlik Üzerine Notlar”. çev. Fikret Elpe. Türk Dünyası Araştırmaları 2/9 (1980).
• Köprülü, Mehmed Fuad. Osmanlı İmparatorluğunun Kuruluşu. Ankara: Türk Tarih Kurumu, 2009.
• Külçe, Süleyman. Shqipëria në Historinë Osmane. Tiranë: Globus R, 2004.
• Lala, Avni. Arnavutluk’taki Bektâşî İnanç ve Ritüellerinin Sosyolojik Analizi. Bursa: Uludağ Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, 2015.
• Lefteratos, Alexandros. “Contested statehood, complex sovereignty and the European Union’s role in Kosovo”. European Security 32/2 (03 Nisan 2023), 294-313. https://doi.org/10.108 0/09662839.2022.2138350
• Loci, Mehmet. Siparunti Antik. Prishtinë, 1974.
• Maden, Fahri. “Arnavutluk’ta Bektaşilik ve Arnavutluk’un Bağımsızlığına Giden Süreçte Bektaşiler”. Avrasya Etüdleri 44/2 (01 Aralık 2013), 136-171.
• Maden, Fahri. Bektâşî Tekkelerinin Kapatılması (1826) ve Bektâşîliğin Yasaklı Yılları. Ankara: MAKALE
• 82 SAYI 115 / GÜZ-EYLÜL 2025 TÜRK KÜLTÜRÜ VE HACI BEKTAŞ VELÎ ARAŞTIRMA DERGİSİ Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimleri Enstitüsü, Doktora Tezi, 2010.
• Malcolm, Noel. Kosova: Një Histori e Shkurtër. çev. Abdullah Karjakdiu. Prishtinë: Koha, 2001.
• Mazower, Mark. Bizans’ın çöküşünden günümüze Balkanlar. çev. Ayşe Ozil. İstanbul: Alfa, 2017.
• Mehmeti, Sadik. “Medreseja ‘Pirinaz’ e Prishtinës dhe Aktiviteti i Saj (1935-1945)”. Buletini 2 (2012), 255-275.
• Musaj, Fatmira. “Organizimi institucional i sektit Betashian në Shqipëri në vitet 1920-1939”. Feja, Kultura dhe Tradita İslame Ndër Shqiptarët (Simpozium Ndërkombëtar). 225-232.
• Prishtinë: Kryesia e Bashkësisë İslame Të Kosovës, 1995.
• Mylonas, Harris. “Nation-Building Policies in the Balkans: An Ottoman or a Manufactured Legacy?” Nations and Nationalism 25/3 (2019), 866-887. https://doi.org/10.1111/ nana.12499
• Nivokazi, Shkemb. Kosova’da Rifâîlik Üzerine Bir İnceleme: Shejh Adem Nuri Gjakova’nın Rehber Adlı Eseri. İstanbul: Marmara Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Yüksek Lisans Tezi, 2022.
• Ocak, Ahmet Yaşar. Osmanlı İmparatorluğu’nda Marjinal Sûfilik: Kalenderîler (XIV-XVIII). Timaş Yayınları, 2017.
• Okiç, M. Tayyib. “Sarı Saltuk’a Ait Bir Fetva”. Ankara Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 1/1 (01 Ocak 1952), 48-58.
• Pollo, Stefanaq. “Tiparet të Bektashizmit të Shqiptarëve gjatë rilindjes”. Feja, Kultura dhe Tradita İslame Ndër Shqiptarët (Simpozium Ndërkombëtar). 217-224. Prishtinë: Kryesia e Bashkësisë İslame Të Kosovës, 1995.
• Popovic, Alexandre. “Osmanlı Sonrası Dönemde Güney-Doğu Avrupa’daki Müslüman Tarîkatlar”. çev. Osman Türer. İlim ve Sanat 37 (1993).
• Rexhebi, Baba. Mistiçizma Islame dhe Bektashizma. Tiranë: Urtësia, 1996.
• Rexhepagiqi, Jashar. Dervishët dhe teqetë në Kosovë, në Sanxhak dhe në rajonet tjera përreth. çev. Shefqet Riaz. Peja: Dukagjini, 2003.
• Rizaj, Skender. Shqiptarët dhe serbët në Kosovë. Prishtinë, 1991.
• Shenjtë, Selia e. “Sot, 231 vjetorit i themelimit të teqesë së Gjakovës.” Kryegjyshata Boterore Bektashiane. 14 Temmuz 2021. Erişim 06 Mayıs 2025. https:// kryegjyshataboterorebektashiane.org/sot-231-vjetorit-i-themelimit-te-teqese-se-gjakoves/ Stokes, Gale. The Walls Came Tumbling Down: The Collapse of Communism in Eastern Europe. New York ; Oxford: Oxford University Press, Edition Unstated., 1993.
• Sugar, Peter F. Southeastern Europe under Ottoman Rule, 1354-1804. University of Washington Press, 1977.
• Toçi, Fatmir. Kosova në Vështrim Enciklopedik. Tiranë: Akademia e Shkenca e Shqiperisë Qendra e Enciklopedisë Shqiptare, 1999.
• Türker Bal, Mikail. Kosova’da Kâdirilik. İstanbul: Üsküdar Üniversitesi, Yüksek Lisans Tezi, 2021.
• Tyrabi, Baba Ali (Baba Ali Tomorri). Histori e Bektashinjëve. Tiranë: Mbrothesia, Kristo P. Luarasi, 1929.
• Vırmiça, Raif. Kosova Tekkeleri Türbeleri ve Kitabeli Mezar Taşları. İstanbul: Sufi Kitap, 2010.
• Yazıcızâde, Ali. Tevârih-i Âl-i Selçuk (Oğuznâme-Selçuklu Tarihi). thk. Abdullah Bakır. İstanbul: Çamlıca Basım Yayınları, 2009.
• Yıldız, Harun. “Balkan Coğrafyasında Alevîlik-Bektaşîlik: Farklı Ocak ve Sürekler”. Balkanlar’da İslam. ed. Hasan Telli. 65-96. İstanbul: Nobel, 2023.
• Zickel, Raymond. Albania: A Country Study. ed. Walter R. Iwaskiw. Washington, D.C: Bernan ARTICLE TURKISH CULTURE AND HACI BEKTAS VELI RESEARCH QUARTERLY AUTUMN-SEPTEMBER 2025 / ISSUE 115 83 Assoc, 2nd edition., 1994.
• Censi i Popullsisë dhe Banesave në Shqipëri 2023. Instat Republika e Shiqipërisë Instituti i Statistikave, 2023.
• Kryegjyshata Boterore Bektashiane. “KONGRESI II”. Erişim 10 Mayıs 2025. https:// kryegjyshataboterorebektashiane.org/kongresi-2/
• “Për ne”. Erişim 31 Ekim 2024. https://btkonline.net/per-ne/ Kryegjyshata Boterore Bektashiane. “Zhvillohet ceremonia tradicionale e ashures në Teqenë e Gjakovës, Kosovë”. 31 Temmuz 2024. Erişim 09 Mayıs 2025. https:// kryegjyshataboterorebektashiane.org/zhvillohet-ceremonia-tradicionale-e-ashures-neteqene- e-gjakoves-kosove