TURHAL’DA METFUN OLAN EVLİYALARLA İLGİLİ HALK İNANÇLARI VE DEĞİŞİMLER

Yıl 2025, Sayı: 115, 309 - 338, 21.09.2025

Sefer Solmaz

https://doi.org/10.60163/tkhcbva.1736251

Öz

Tarihî bir vesikada adları geçen ve haklarında bazı bilgiler verilen Turhal ve çevresindeki evliyaların mezarları aradan geçen uzun zaman geçmesine rağmen kaybolmadan günümüze kadar ulaşmış durumdadır. Özellikle yatır olarak bilinen bu evliya mezarları her türlü dileğin kabul edildiği, çeşitli hastalıklara şifa bulunan yerler olarak kabul edilmektedir. Turhal ve çevresinde metfun olan evliyanın manevi nüfuzunun devam ettiği ve dolayısıyla halk büyük saygısı duymakta ve aleyhlerinde konuşulmamaktadır. Yatır olarak zikredilen bu evliya bugün Anadolu'da olduğu gibi Turhal ve çevresinde de önemini ve manevî etkisini korumaktadır. Vesikada ismi geçen 14 evliyanın 7 tanesinin mezarı Turhal merkezde bulunmaktadır. Bunlardan sadece Lengerî Babanın ismi ve metfun olduğu yer bilinmemektedir. Pir Ahmet Dede Sultan’ın ise adı ve metfun olduğu yer bilinmekle beraber türbesi mevcut değildir. Aynı vesikada Utak Dede isimli evliyanın ise halk arasında “Adak Dede” olarak anıldığı tespit edilmiştir. Adak Dede’nin metfun olduğu yer ismen bilinmemekle beraber zikredilen Turhal’da Daban taşı denilen küçük oyuklu bir taştan başka bir işarete bir türbeye rastlanmamıştır. Yine hakkında bilgi edinemediğimiz bir evliya da Kökse adlı köyde metfun olan Kara Baba Sultan’dır. Ancak bu Kökse adlı bu köyün neresi olduğu tespit edilememiştir. Eğer bu köyün ismi değişmişse yeni ismi de bilinmemektedir. Vesikada Kirman olarak geçen köyün ismi ise bugün Erikli Tekkesi’dir.

Anahtar Kelimeler

Halk Bilimi , Halk İnançları , Turhal , Evliya , Yatır

FOLK BELIEFS AND CHANGES CONCERNING AWLIYA BURIED IN TURHAL

Öz

The graves of the saints in and around Turhal, whose names are mentioned in a historical document and some information is given about them, have survived to the present day without being lost despite the long time that has passed. Especially the graves of these saints, known as tombs, are accepted as places where all kinds of wishes are accepted and various diseases are cured. The spiritual influence of the saints who are buried in Turhal and its surroundings continues and therefore the people have great respect and are not spoken against them. This saint, who is mentioned as a Yatır, preserves his importance and spiritual influence in Turhal and its surroundings as well as in Anatolia today. The graves of 7 of the 14 saints mentioned in the document are located in the centre of Turhal. Of these, only the name and place of burial of Lengerî Baba is unknown. Pir Ahmet Dede Sultan's name and place of burial are known, but his tomb does not exist. In the same document, it was determined that the saint named Utak Dede was known as ‘Adak Dede’ among the people. Although the place where Adak Dede was buried is not known by name, there is no sign of a tomb other than a small carved stone called Daban stone in Turhal. Another saint about whom we have no information is Kara Baba Sultan, who is buried in a village called Kökse. However, the location of this village named Kökse could not be determined. If the name of this village has changed, the new name is also unknown. The name of the village mentioned as Kirman in the document is today Erikli Tekkesi.

Anahtar Kelimeler

Folklore , Folk Beliefs , Turhal , Saint , Tomb

Kaynakça

• BOA, Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi, [BOA]. Fon A. DVNSMHM.d..., Kutu 111, Gömlek 2107.
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi, [BOA]. Fon AE.SABH.I.., Kutu 114, Gömlek 7680.
• BOA, Cumhurbaşkanlığı Osmanlı Arşivi, [BOA]. Fon.AE.SAMD.III, Kutu 170, Gömlek 16581.
• Açıkel, Ali. “Tokat”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 41/219-223. İstanbul: TDV Yayınları, 2012.
• Âşık Paşazade. Osmanoğulları’nın Tarihi, haz. Kemal Yavuz, M. A. Yekta Saraç. İstanbul: Koç Kültür Sanat Tanıtım AŞ Yayınları, 2003.
• Barkan, Ömer Lütfi. “Osmanlı İmparatorluğu’nda bir İskân ve Kolonizasyon Metodu olarak Vakıflar ve Temlikler I İstila Devirlerinin Kolonizatör Türk Dervişleri ve Zaviyeler”, Vakıflar Dergisi 2 (1942), 279-386.
• Bayram, Mikâil. “Selçuklular Zamanında Tokat Yöresinde İlmî ve Fikrî Faaliyetler”. Türk Tarihinde ve Kültüründe Tokat Sempozyumu 2-6 Temmuz 1986 Tokat. yay. haz. S. Hayri Bolay, Mustafa Yazıcıoğlu, Bahaeddin Yediyıldız, Mehmet Özdemir. Ankara: Gelişim Matbaası, 1987, 30-37.
• Bayram, Mikâil. “Selçuklular Zamanında Tokat Yöresinde İlmî ve Fikrî Faaliyetler”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi (SEMA) 2, (2017), 17-28.
• Bursalı Mehmed Tâhir Efendi. Osmanlı Müellifleri (1299-1915). 1, sadeleştirenler A. Fikri Yavuz, İsmail Özen. İstanbul: Meral Yayınevi, t.y.
• Çakar, Özlem. Turhal (Tokat) Şehir Coğrafyası, Basılmamış Doktora Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı, Elazığ: 2014.
• Dönder, Yasin. XVI.-XX. Yüzyıllarda Anadolu’da Kaybolan Yerleşmeler: Tokat Örneği, Basılmamış Doktora Tezi, Tokat Gaziosmanpaşa Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Tokat: 2020.
• Durma, Abdulhalim. Evliyalar Şehri Tokat. Ankara: Yenigün Matbaacılık, 2010.
• Erdoğ, Cihat. İl Gibi İlçe Yeşil Turhal, Turhal: Tasarım Ofset Matbaacılık, 2012.
• Gök, Mesut. Turhal (Tokat) İlçesi’nde Nüfus ve Yerleşme, Karabük Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Coğrafya Anabilim Dalı, Karabük: 2015.
• Gökçimen, Ahmet. “Türkmen Irımları (Halk İnançları) ve İşleyişleri”, Millî Foklor 87 (2010), 148-158.
• Gündoğdu, Hamza. “Tokat’tan Bir Kaç Figürlü Kabartma Hakkında”, Güzel Sanatlar Enstitüsü Dergisi 13 (2004), 65-93.
• Hançerlioğlu, Orhan. İnanç Sözlüğü Dinler-Mezhepler-Tarikatlar-Efsaneler, İstanbul: Remzi Kitabevi, 1975.
• Kalafat, Yaşar. “Ahi Türbeleri Etrafında Oluşan Halk İnançları (Diyanet İşleri Başkanlığı Arşiv Kayıtlarına Göre)”, TÜBAR 14 (Güz 2003), 177-186.
• Karahan, Abdülkadir. “Kırk Hadis (Türk Edebiyatı)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 25/469-473. Ankara: TDV Yayınları, 2022.
• Kazıcı, Ziya, “Ahîlik”, Türkiy e Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 1/540-542. Ankara: TDV Yayınları, 1988.
• Keskin, Y. Mustafa. “Gelenek ve Modernlik İlişkisi Bağlamında Türkiye’de Ziyaret Olgusuna Sosyolojik Bir Bakış Keçeci Baba Örneği”, Dinî Araştırmalar 6/18 (Ocak-Nisan 2004), 89-101
• Keskin, Y. Mustafa. “Tokat Yöresinde Sünni ve Alevi Topluluklarında Halk Dindarlığının Bir Boyutunu Oluşturan Ziyaret İnanç ve Uygulamalarındaki Benzer ve Farklılıklar”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi Prof. Dr. Şaban Kuzgun Armağanı 5 (2000), 209- 226.
• Keskin, Yahya Mustafa. “Turhal, Yeşilyurt ve Sulusaray İlçelerinde Halk Dindarlığının Bir Boyutunu Oluşturan Ziyaret İnanç ve Uygulamaları”, Fırat Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4 (1999a), 185-201.
• Keskin, Yahya Mustafa. XX. Yüzyılda Tokat’ın Sosyal ve Kültürel Yapısı, Basılmamış Doktora Tezi, İnönü Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Malatya: 1999b.
• Köylerimiz, Ankara: İçişleri Bakanlığı İller İdaresi Genel Müdürlüğü, 1968.
• Kucur, Sadi S. “Anadolu Selçukluları (Sosyoekonomik ve Kültürel Hayat)”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 36/384-385. Ankara: TDV Yayınları, 2009.
• Pakalın, Mehmet Zeki. Osmanlı Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 2-3, İstanbul; MEB Yayınları, 1983.
• Sevim, Ali. Anadolu’nun Fethi, Selçuklular Dönemi, Ankara: Türk Tarih Kurumu Yayınları, 1993.
• Solmaz, Sefer. Danişmendliler Devleti ve Kültürel Mirasları, Basılmamış Doktora Tezi, Selçuk Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı, Konya: 2001.
• Solmaz, Sefer. Danişmendliler, Türkler, 6, Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002a.
• Solmaz, Sefer. Danişmendlilerde Kültür ve Sanat, Türkler, 8, Hasan Celal Güzel, Kemal Çiçek, Salim Koca (ed.), Ankara: Yeni Türkiye Yayınları, 2002b.
• Son Teşkilât-ı Mülkiyede Köylerimizin Adları. İstanbul: Türkiye Cumhuriyeti Dâhiliye Vekâleti Nüfûs Müdüriyet-i Umûmiyyesi Neşriyatı, 1928.
• Şemseddin Sâmi. Kâmûs-ı Türkî, Dersaadet: İkdâm Matbaası, 1317.
• Şengün, Necdet. “XVIII. Yüzyılda Tokat’ta Bir Nakşî: Turhallı Şeyh Mustafa Efendi ve Mürşidü’s-Sâlikîn’i”. Gaziosmanpaşa Üniversitesi Tokat Tarihi ve Kültürü Sempozyumu Bildirileri 25-26 Eylül 2014 Tokat. 3, yay. haz. Ali Açıkel, Samettin Başol, Murat Hanilçe, Emel Hisarcıklılar. Ankara: Salmat Basım Yayıncılık, 2015, 259-277.
• Şimşirgil, Ahmet. “XV ve XVI. Asırlarda Turhal”, Marmara Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Türklük Araştırmaları Dergisi Mehmet Akalın Armağanı 8 (1997), 463-494.
• Tanman, M. Baha. “Turhal’ın Gümüştop (Dazya) Köyündeki Namazgâh”, Sanat Tarihi Yıllığı 9-10, (1981), 309-316.
• Tatlılıoğlu, Durmuş. “Türkmen Irımları (Halk İnançları)”, Cumhuriyet Üniversitesi İlahiyat Fakültesi Dergisi 4, (2000), 151-166.
• Tepecik, Melike. Keçeci Baba Ocağı Üzerine Nitel Bir Araştırma. Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Ankara Hacı Bayram Veli Üniversitesi Lisansüstü Eğitim Enstitüsü Alevi Bektaşi Kültürü Anabilim Dalı, Ankara: 2019.
• Turan, Osman, Selçuklular Zamanında Türkiye, İstanbul: Boğaziçi Yayınları, 1993.
• Türkçe Sözlük. 2, Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, 1988.
• Uludağ, Süleyman. “Hankah”, Türkiye Diyanet Vakfı İslam Ansiklopedisi. 16/42-43. Ankara: TDV Yayınları, 1997.
• Uzunçarşılı, İsmail Hakkı. Kitabeler. 2, İstanbul: 1927.
• Wittek, Paul. Osmanlı İmparatorluğu’nun Doğuşu, trc. Fahriye Arık, İstanbul: Şirketi Mürettibiye Basımevi, 1947.
• Yavi, Ersal. Tokat. İstanbul: Tokat Otelcilik Turizm AŞ Yayınları, 1986.