SA’DÎ’NİN ATASÖZÜ VE VECİZE DERLEMESİ: BERCESTE MISRALAR VE GÜZİDE BEYİTLER

Yıl 2019, Sayı: 41, 339 - 378, 31.05.2019

İsmail Avcı

Öz

Türk edebiyatı dairesi içinde atasözü ve vecizeleri içine alanbirçok derleme eser meydana getirilmiştir. Önceki asırlarda çeşitlieserler içinde parça parça kaydedilen özlü sözler sonraları daha çok“durûb-ı emsâl” adı altında veya bazen de farklı adlarla bir arayatoplanmaya başlanmıştır. Bu çalışmada üzerinde durulacak olaneser de bu türden atasözü ve veciz ifadeleri içine alan manzum bireserdir. Saʽdî tarafından hazırlanan 48 sayfalık söz konusu eserİrsâl-i Mesel ve Tezyîn-i Cümel İçün Îrâdı Mümkün Olan BercesteMısralar ve Güzîde Beyitler adını taşımaktadır. Hicri 1325 1907-8 yılında basılan eser iki kısımdan meydana gelmektedir. Eserin ilkkısmı atasözü/vecize mahiyetinde 18’i Arapça ve Farsça olmak üzere165 berceste mısradan oluşmaktadır. İkinci kısımda ise çeşitlişairlerden seçilmiş 153 beyitle 6 kıta yer almaktadır. Her iki kısımdayer alan metinler alfabetik sıraya göre dizilmiştir. ÇalışmadaSaʽdî’nin eserinin ilk kısmında yer alan Türkçe berceste mısralardageçen atasözü ve vecizeler üzerinde durulmuştur. Öncelikle eserealınan söz konusu bu parçaların hangi şairlere ait olduğu bu türdenkaleme alınan eserlerden de faydalanılarak tespit edilmeye çalışılmış,ardından bu parçalarda yer alan veciz söyleyişlerden bazılarının,örnek olmak üzere, günümüzde hazırlanan atasözü ve özlü sözleriihtiva eden eserlerde karşılıkları gösterilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Saʽdî , Atasözü , vecize , berceste mısra , beyit

SA’DI'S COLLECTION OF PROVERBS AND APHORISMS: EXQUISITE VERBS AND DISTINGUISHED COUPLETS

Öz

A large number of collected works of literature containing proverbs and aphorisms have been produced within the scope of Turkish literature. Partially recorded in various works during the previous centuries, proverbs and aphorisms later began to be collected often under the name of “durûb-ı emsâl” or sometimes under various other names. The work covered in this study is a poetical work containing such proverbs and aphorisms. The aforementioned work titled İrsâl-i Mesel ve Tezyîn-i Cümel İçün Îrâdı Mümkün Olan Berceste Mısralar ve Güzîde Beyitler is composed of 48 pages collected by H. Sadî. Published in 1325 Mohammedan calendar i.e. 1907-1908 A.D. , the work is composed of two chapters. The first chapter is composed of 165 exquisite verses, 18 of which are of Arabic or Persian origin, in the form of proverbs and aphorisms. The second chapter consists of 153 couplets and 6 stanzas selected from various poets. The texts contained in both chapters are listed in alphabetical order. In this study, proverbs and aphorisms found in the Turkish exquisite verses and couplets contained in the first chapter of Saʽdî’s work will be discussed. Firstly, the original authors of such pieces contained in Saʽdî’s work are intended to be identified by means of making use of other similar works of the same genres, and then the contemporary counterparts of such proverbs and aphorism reflected in recent works also containing proverbs and aphorisms will be provided as an example.

Anahtar Kelimeler

Saʽdî , Proverb , Aphorism , exquisite verses , couplet

Kaynakça

• ADIGÜZEL, Niyazi, Edirneli Ahmet Bâdî’nin “Riyâz-ı Belde-i Edirne” Adlı Eserinin Tezkire Kısmı, Basılmamış Doktora Tezi, Trakya Ü SBE, Edirne 2008.
• AK, Coşkun, Muhibbî Dîvânı, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1987.
• AKKUŞ, Metin, Nef’î Divanı, Akçağ Yay., Ankara 1993.
• AKSOY, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü I, Atasözleri Sözlüğü, İnkılâp Kitabevi, trz.
• Ali Emîrî, Durûb-ı Emsâl, Millet Ktp. Edebiyat Yaz. Nu. 282, 283, 284.
• ATLANSOY, Kadir, Bursa Şairleri, Bursa Vefeyatnamelerindeki Şairlerin Biyografileri, Asa Kitabevi, Bursa 1998.
• AYAN, Hüseyin, Cevrî, Hayâtı, Edebî Kişiliği, Eserleri ve Divanının Tenkidli Metni, Atatürk Ü Yay., Erzurum 1981.
• AYDEMİR, Yaşar, Behiştî Dîvânı, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/10597,behistipdf.pdf?0 08.07.2015 .
• AZAKLI, İmran, Zübeyde Fıtnat Hanım’ın Hayatı, Edebî Kişiliği ve Divanı’nın Tenkitli Metni, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Kırıkkale Ü SBE, Ankara 1998.
• BALTA, Nuran, Türk Edebiyatı Tarihi Edebiyat Nazariyesi Geleneğinde Mîzânü’ledeb’in Yeri, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Ü SBE, Edirne 2009.
• BAŞPINAR, Fatih, 17. Yüzyıl Şairlerinden Beyânî’nin Divan’ı, İnceleme-Tenkitli Metin, Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Ü TAE, İstanbul 2008.
• BİLKAN, Ali Fuat, Nabi Divanı, I-II, Akçağ Yay., Ankara 2011.
• Bosnalı Alaeddin Sabit, Divan, hzl. Turgut Karacan, Cumhuriyet Ü Yay., Sivas 1991
• Bursalı Mehmed Tâhir Bey, Osmanlı Müellifleri, II, hzl. A. Fikri Yavuz, İsmail Özen, Meral Yayınevi, İstanbul 1972.
• Bursalı Mehmed Tâhir, Müntehabât-ı Mesâri’ ve Ebyât, hzl. Orhan Kemal Tavukçu, Atatürk Ü Fen Edebiyat Fakültesi Yay., Erzurum 1997.
• CEYHAN, Âdem, “Bazı Yazma ve Basma Türk Atasözü Derlemeleri”, Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, 4, Yaz 2011, s. 175-225.
• CEYLAN, Ömür-Ozan Yılmaz, Hazâna Sürgün Bahâr, Keçecizâde İzzet Molla ve Dîvân-ı Bahâr-ı Efkâr, Kitap Sarayı, İstanbul 2005.
• Çelebizâde Âsım, Divan, Millet Ktp., Ali Emirî Manzum, Nu. 266.
• DEMİRBAĞ, Ömer, Koca Râgıb Paşa ve Dîvân-ı Râgıb, Basılmamış Doktora Tezi, Yüzüncü Yıl Ü SBE, Van 1999.
• DEMİRCİ, Kerim, Unutulmayan Mısralar El Kitabı, En Güzel Beyitler Antolojisi, Akçağ Yay., Ankara 2014.
• DEMİREL, H. Gamze, 18. Yüzyıl Şairlerinden Belîğ Mehmed Emîn Dîvânı İnceleme-Tenkitli Metin-Tahlil , Basılmamış Doktora Tezi, Fırat Ü SBE, Elazığ 2005.
• DEMİREL, Şener, 17. Yüzyıl Şairlerinden Şehri Malatyalı Ali Çelebi Hayatı, Sanatı, Divanı’nın Tenkitli Metni ve Tahlili, Basılmamış Doktora Tezi, Fırat Ü SBE, Elazığ 1999.
• DEMİRKAZIK, Hacı İbrahim, 18. YY. Şairi Mustafa Fennî Dîvân İncelemeTenkitli Merin-Dizin , Basılmamış Doktora Tezi, Marmara Ü TAE, İstanbul 2009.
• DİKMEN, Hamit, Seyyid Vehbi ve Divanının Karşılaştırmalı Metni, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Ü SBE, Ankara 1991.
• DİLÇİN, Dehri, Edebiyatımızda Atasözleri, TDK Yay., Ankara 2000.
• DUMAN, Muhammed, Trabzonlu Emin Hilmi, Hayatı-Eserleri-Edebi Kişiliği ve Divanının Metni, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Gazi Ü SBE, Ankara 2010.
• Edirneli Ahmed Bâdî Efendi, Armağan Divan Şiirinde Atasözleri ve Deyimler , hzl. Süreyya Ali Beyzadeoğlu, Müberra Gürgendereli, Fatih Günay, edt. Şinasi Tekin, Gönül Alpay Tekin, Harvard Ü Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü 2004.
• EKİNCİ, Ramazan, “Türk Hiciv Edebiyatının Sıradışı Bir Şairi: Küfrî-i Bahâyî ve Eserlerinden Örnekler”, Türkiyat Mecmuası, 24, Güz 2014, 33-58.
• ELMAS, Sevgi, Rahmî Kırımlı, Mustafa Hayatı, Edebî Şahsiyeti, Eserleri ve Dîvânının Tenkidli Metni, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Trakya Ü SBE, Edirne 1997.
• EYÜBOĞLU, E. Kemal, On Üçüncü Yüzyıldan Günümüze Kadar Şiirde ve Halk Dilinde Atasözleri ve Deyimler, Birinci Kitap, İstanbul 1973, İkinci Kitap İstanbul 1975.
• Fuzûlî, Leylâ vü Macnûn, hzl. Hüseyin Ayan, Dergah Yay., İstanbul 1981.
• GÖNEN, Sinan, Batı Türklerinin Manzum Atasözleri, Kömen Yay., Konya 2011.
• GÖZLER, H. Fethi, Edebiyatımızdaki Dinî, Tasavvufî ve Hikmetli Manzum Sözlerden Bir Demet, Kültür Bakanlığı Yay., Ankara 1989.
• GÜNAY, Fatih, Râşid Vak’anüvis Hayatı, Edebî Kişiliği, Divanının Tenkitli Metni ve İncelemesi, Basılmamış Doktora Tezi, Trakya Ü SBE, Edirne 2001.
• GÜREL, Rahşan, Enderunlu Vâsıf Divanı, Kitabevi Yay., İstanbul trz.
• GÜRER, Abdülkadir, Şeyh Gâlib Dîvânı İnceleme-Metin , Basılmamış Doktora Tezi, Ankara Ü SBE, Ankara 1993.
• GÜRGENDERELİ, Müberra, “Klasik Edebiyatımızda Mesel Hâline Gelmiş Bazı Berceste Mısralar”, Atatürk Ü Türkiyat Araştırmaları Dergisi, Erzurum 2003, 21, 85-97.
• Güvâhî, Pend-nâme, hzl. Mehmet Hengirmen, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 1983.
• Hıfzî, Manzûme-i Durûb-ı Emsâl, İstanbul 1262.
• Hızırağazâde Sa’îd, Dîvânçe, Matbaa-i Âmire, 1281.
• http://farsedebiyati.blogspot.com.tr/2008/04/berceste-misralar-amya-erhi-hsiyyet-i.html
• http://www.yedibeyza.8k.com/yazilar.html
• İbnü’l-Emîn Mahmud Kemal İnal, Son Asır Türk Şairleri Kemâlü’ş-Şuarâ , IV, hzl. İbrahim Baştuğ, AKM Yay., Ankara 1999.
• İNCE, Adnan, Tezkiretü’ş-şu’arâ, Sâlim Efendi, AKM Yay., Ankara 2005.
• İPEKTEN, Haluk, Eski Türk Edebiyatı Nazım Şekilleri ve Aruz, Dergâh Yay., İstanbul 2002.
• İPEKTEN, Haluk, Nailî Divanı, Akçağ Yay., Ankara 1990.
• KAHRAMAN, Bahattin, Vahîd Mahtûmî, Hayatı, Eserleri, Edebî Kişiliği ve Eserlerinin Tenkidli Metni, Basılmamış Doktora Tezi, Selçuk Ü SBE, Konya 1995.
• KAPLAN, Mehmet-İnci Enginün-Birol Emil Yeni Türk Edebiyatı Antolojisi II, Marmara Ü Fen Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1993.
• KARAHAN, Abdülkadir, Kanunî Sultan Süleyman Çağı Şairlerinden Figani ve Divançesi, İstanbul Ü Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1966.
• KASIR, Hasan, Sabrî Mehmed Şerîf Dîvânı İnceleme-Karşılaştırmalı Metin , Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Ü SBE, Erzurum 1990.
• KAVRUK, Hasan, Şeyhülislâm Yahyâ Divânı, MEB Yay., Ankara 2001.
• Kınalızâde Hasan Çelebi, Tezkiretü’ş-şu’arâ, hzl. Aysun Sungurhan, Ankara 2017, http://ekitap.kulturturizm.gov.tr/Eklenti/55834,kinalizadehasan-celebipdf.pdf?0
• KIZILTOPRAK, Süleyman, “Üsküdarlı Ressam Hoca Ali Rıza’nın Mimar Sinan Üniversitesi Resim ve Heykel Müzesi’nde Bulunan Defterlerindeki Yazıları”, Üsküdar Sempozyumu I, Bildiriler, edt. Zekeriya Kurşun vd., II, İstanbul 2004, 218-222.
• KOCATÜRK, V. Mahir, Divan Şiirinde Meşhur Beyitler, Edebiyat Yayınevi, Ankara 1963.
• KUT, Günay, “Atasözleri ve Deyimlere Ait Manzum ve Minyatürlü Bir Eser”, Topkapı Sarayı Müzesi Yıllık 1, İstanbul 1986, s. 73-112.
• KUTLAR, Fatma Sabiha, Arpaemîni-zâde Mustafa Sâmî, Dîvân, Ankara 2004.
• KÜÇÜK, Sabahattin, Bâkî Dîvânı, Tenkitli Basım, TDK Yay., Ankara 1994.
• LEVEND, Agâh Sırrı, Divan Edebiyatı, Kelimeler ve Remizler, Mazmunlar ve Mefhumlar, Enderun Kitabevi, İstanbul 1984.
• MACİT, Muhsin, “Diyadin’de Bir Divan Şairi: Necmî”, Turkish Studies, 2013, 8/3, s. 139-44.
• MACİT, Muhsin, Nedîm Dîvânı, Akçağ Yay., Ankara 1997.
• Mecmua, İstanbul Ü Ktp., TY. 3510, s. 50-100.
• MENGİ, Mine, Mesîhî Dîvânı, AKM Yay., Ankara 1995.
• Nev’î, Divan, Tenkidli Basım, hzl. Mertol Tulum-M. Ali Tanyeri, İstanbul Ü Edebiyat Fakültesi Yay., İstanbul 1977.
• OY, Aydın, “Atasözü”, İslam Ansiklopedisi, IV, TDV Yay., Ankara 1991, s. 44- 6.
• PARLATIR, İsmail-Nurullah Çetin, Şinasî Bütün Eserleri, Ekin Kitabevi, Ankara 2005.
• Rûhî-i Bağdâdî, Külliyât-ı Eş’âr, 1287.
• Şeyh Galip, Hüsn ü Aşk, hzl. Orhan Okay-Hüseyin Ayan, Dergâh Yay., İstanbul 2006.
• Şinasi, Durûb-ı Emsâl-i Osmaniye, hzl. Süreyya Beyzâdeoğlu, MEB Yay., İstanbul 2003.
• Tâlib Mehmed Bursavî, Dîvân, Millî Ktp., 06 Mil Yz A 3588.
• TARLAN, Ali Nihat, Ahmet Paşa Divanı, Akçağ Yay., Ankara 1992.
• Tekezâde Mehmed Saîd, Durûb-ı Emsâl-i Türkiyye yâhûd Atalar Sözü, Kasbar Matbaası, Dersaadet 1311.
• Türk Atasözleri ve Deyimleri I-II, Millî Kütüphane Başkanlığı, MEB Yay., İstanbul 2001.
• ULUDAĞ, Erdoğan, Şeyhülislâm Bahayi Divânı İnceleme-Karşılaştırmalı Metin , Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Atatürk Ü SBE, Erzurum 1992.
• ÜZGÖR, Tahir, Fehîm-i Kadîm, Hayatı, Sanatı, Dîvân’ı ve Metnin Bugünkü Türkçesi, AKM Yay., Ankara 1991.
• YAZAR, İlyas, Kânî Dîvânı İnceleme-Metin , Basılmamış Doktora Tezi, Ege Ü SBE, İzmir 2006.
• YILDIRIM, Sinan, Divan Edebiyatında Nazirecilik Geleneği ve Hevâyî’nin Nazirelerden Oluşan Divanı, Basılmamış Yüksek Lisans Tezi, Fırat Ü SBE, Elazığ 2004.
• YILMAZ, Mehmet, Kültürümüzde Arapça ve Farsça Asıllı Vecizeler Sözlüğü, 1, Sütun Yay., İzmir 2008.
• YURTSEVEN, Necmettin, Türk Edebiyâtında Arapça-Türkçe Manzûm Lügatler ve Sünbülzâde Vehbî’nin Nuhbesi, Ankara Ü SBE, Basılmamış Doktora Tezi, Ankara 2003.