Osmanlı’da Kimsesiz Definleri: 18. Yüzyılda Üsküdar Örneği

Yıl 2023, Sayı: 49, 121 - 158, 17.07.2023

Engin Çetin

Öz

Bu makale, Osmanlı’da kimsesizlerin nasıl defnedildiklerine odaklanmaktadır. Dönem olarak 18. yüzyıl, örneklem olarak ise Üsküdar seçilmiştir. Araştırmanın temel kaynağını Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi’nde yer alan belge ve defter serileri ile kadı sicilleri teşkil etmektedir. Bu çerçevede öncelikle kimsesiz mallarının tasarruf hakkına sahip olan beytülmal birimlerinin mahiyeti incelenmiştir. Ardından örneklem olarak seçilen Üsküdar’ın beytülmal gelirlerinin hangi kurum ve kişiler tarafından tasarruf edildiği tespit edilmiştir. Üsküdar’da beytülmal gelirlerine ait sınırların belirlenmesinin ardından bu hudutlar dahilinde kimsesiz definlerinin nasıl icra edildiği incelenmiştir. Bu çerçevede Üsküdar’ın kimsesizleri kimdi, öldüklerinde cenazelerine kim sahip çıkıyordu, yılda kaç kimsesiz vefat ediyordu, cenaze masrafları nasıl finanse ediliyor ve kimler eliyle defnediliyorlardı sorularına cevap aranmıştır. Tespit edilebilen ölüm sayıları, vefat yerleri ve defin masrafları istatistiğe dönüştürülmüştür. Göç ve salgın hastalıklar ile ölüm oranları arasındaki ilişkiler tespit edilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Kimsesiz, Garib, Defin, Beytülmal, Üsküdar, 18. Yüzyıl

Kaynakça

• A r ş iv Kaynakları
• Cumhurbaşkanlığı Devlet Arşivleri Başkanlığı Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ali Emiri Tasnifi Sultan III. Ahmed Evrakı (AE.SAMD.III): nr. 210/20353
• Ali Emiri Tasnifi Sultan IV. Mehmed Evrakı (AE.SMMD.IV): nr. 78/9263
• Ali Emiri Tasnifi Sultan III. Mustafa Evrakı (AE.SMST.III): nr. 179/14054.
• Bâb-ı Âsafî Divan-ı Hümayun Kalemi Mühimme Defterleri (A.DVNSMHM.d): nr. 102; nr. 129.
• Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Kalemi Dosya Tasnifi (D.BŞM): nr. 595/132; nr.1051/70; nr. 1714/57; nr. 3969/80; nr. 4142/67; nr. 4308/63; nr. 5276; nr. 5280/85; nr. 5388/119; nr. 5390/105; nr. 5418/116; nr. 7666/53; nr. 7669/32; nr. 7669/33.
• Bâb-ı Defterî Başmuhasebe Kalemi Defter Tasnifi (D.BŞM.d): nr. 4870.
• Cevdet Tasnifi Belediye Evrakı (C.BLD): nr. 57/2831; 70/3456.
• Cevdet Tasnifi Evkaf Evrakı (C.EV): nr. 27/1333; nr. 259/13232; nr. 395/20045.
• Cevdet Tasnifi Maliye Evrakı (C.ML): nr. 523/21373.
• Evkaf Tasnifi Defterlerleri (EV.d): nr. 38054.
• Evkaf Tasnifi Harameyn Muhasebesi Defterleri (EV.HMH.d): nr. 915; nr. 962; nr. 1016; nr. 1060; nr. 1095; nr. 1135; nr. 1185; nr. 1231; nr. 1356; nr. 1407; nr. 1463; nr. 1528, nr. 1585; nr. 1657; nr. 1716; nr. 1805; nr. 1944; nr 2104; nr. 2134; nr. 2380; nr. 2473; nr. 2575; nr. 2648; nr. 2732; nr. 2779; nr. 2867; nr. 2944; nr. 3011; nr. 3089; nr. 3192; nr. 3238; nr. 3318; nr. 3505; nr. 3673; nr. 4029; nr. 4341; nr. 5072; nr. 5110; nr. 5207; nr. 5265; nr. 5332; nr. 5382; nr. 5449; nr. 5488; nr. 5538; nr. 5682; nr. 5837; nr. 5865; nr. 5909; nr. 5983; nr. 6121; nr. 6628; nr. 6697; nr. 6778; nr. 6825, nr. 6897; nr. 6948; nr.7029; nr. 7094; nr. 7189; nr. 7248; nr.7341; nr. 7414; nr. 7490; nr. 7567.
• Hatt-ı Hümayun Tasnifi (HAT): nr. 185/8697; nr. 249/14109.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD): nr. 18266.
• Kadı Sicilleri
• Üsküdar Şerʻiyye Sicilleri (ÜŞS): nr. 337; nr. 345; nr. 347; nr. 359; nr. 361; nr. 442; nr. 501; nr. 502.
• Yayınlanmış Arşiv Kaynakları
• 578 Numaralı (1807/1808-1813 M.) (1222-1228 H.) Üsküdar Şeriyye Sicili, haz. Firdevs Karasu, Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 2016.
• 92 Numaralı ve 1657-1658 Tarihli Mühimme Defteri (Değerlendirme-Transkripsiyon-Dizin), haz. Murat Yıldız, Yüksek Lisans Tezi, Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 2005.
• İstanbul Mahkemesi’ne Ait 201 Numaralı Narh Defteri, haz. Ömer Çakmak, Yüksek Lisans Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2012.
• İstanbul Mahkemesi 154 Numaralı Sicil (H.1237-1246/ M. 1822-1831), haz. Abdullah Sivridağ-Mustafa Yılmaz, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2019.
• Kartal Mahkemesi 1 Numaralı Sicil (H. 1128-1133 / M. 1716-1721), haz. Rasim Erol-Sabri Atay, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2019.
• Üsküdar Mahkemesi 396 Numaralı Sicil (H. 1150-1151 / M. 1737-1738), haz. Abdulkadir Aydın-Nedim Pakırdağ, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2019.
• Araştırma ve İnceleme Eserleri
• BİLGİN, Arif, “Narh Listeleri ve Üsküdar Mal Piyasası”, Üsküdar Sempozyumu IV Bildiriler, II, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2007, s. 155-191.
• BİLGİN, Arif-Fatih Bozkurt, “Bir Malî Gelir Kaynağı Olarak Vârissiz Ölenlerin Terekeleri ve Beytülmâl Mukataaları”, Kocaeli Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Dergisi, 20 (2010), s. 1-31.
• BOSTAN, Mehmet Hanefi, ‘‘XVI.-XIX. Yüzyıllarda Merdivenköy’de Sosyal ve İktisadî Hayat’’, V. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, I, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2008, s. 181-216.
• BOZKURT, Fatih, Tereke Defterleri ve Osmanlı Maddî Kültüründe Değişim (1785-1875 İstanbul Örneği), Doktora Tezi, Sakarya Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Sakarya 2011.
• ÇETİN, Engin, “1812-1814 Veba Salgının Üsküdar’a Tesirleri”, Uluslararası Üsküdar Sempozyumu X Bildiriler, I, İstanbul 2019, s. 191-215.
• EFE, Ahmet, “İslam Miras Hukukunda Kadın-Erkek Hisselerinin Farklı Oluşu Üzerine Bir Değerlendirme”, İslam Hukuku Araştırmaları Dergisi, 18 (2011), s. 157-168.
• ERDOĞAN, Meryem Kaçan-Meral Bayrak Ferlibaş, ‘‘Akçakoca Ailesinden Hayırsever Bir Devlet Adamı: Fazlullah/Efdal Paşa ve Gebze'deki Hayratı’’, Uluslararası Gazi Akça Koca ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu Bildirileri, I, ed. Haluk Selvi- M. Bilal Çelik, Kocaeli 2015, s. 189-219.
• ERKAN, Nevzat, “Osmanlı İstanbul’unda Cenaze ve Defin İşlemleri H.1117/M.1705 Tarihli Sicil Kaydına Göre”, Rumeli İslam Araştırmaları Dergisi, 4 (Sonbahar 2019), s. 54-64.
• GÖÇER, Kenan, “Gureba Hastanesi’nde Ölüm ve Ölüme İlişkin Masraflar”, Akademik İncelemeler Dergisi, XI/2 (Ekim 2016), s. 69-96.
• KÜTÜKOĞLU, Mübahat, Osmanlılarda Narh Müessesesi ve 1640 Tarihli Narh Defteri, İstanbul 1983.
• METE, Zekai, ‘‘Üsküdar Tarihinden Bir Kesit: Bulgurlu Köyünün Aziz Mahmud Hüdayi’ye Temliki’’, Üsküdar Sempozyumu I Bildirileri, I, ed. Zekeriya Kurşun vd., İstanbul 2004, s. 68-78.
• ÖZCAN, Tahsin, ‘‘Bostancıbaşı Abdullah Ağa ve Vakıfları’’, IX. Uluslararası Üsküdar Sempozyumu Bildirileri, II, ed. Coşkun Yılmaz, İstanbul 2017, s. 117-132.
• PANZAC, Daniel, Osmanlı İmparatorluğu’nda Veba 1700-1850, çev. Serap Yılmaz, İstanbul 2011.
• TAK, Ekrem, XVI-XVII. Yüzyıl Üsküdar Şeriyye Sicilleri: Diplomatik Bilimi Bakımından Bir İnceleme, Ankara 2019.
• YURDAKUL, İlhami, ‘‘Gebze Nahiyesi’ne Bağlı Vakıf Karyeler’’, Uluslararası Kara Mürsel Alp ve Kocaeli Tarihi Sempozyumu-II Bildirileri, ed. Haluk Selvi- M. Bilal Çelik-Ali Yeşildal, Kocaeli 2016, s. 1225-1254.