18. Yüzyılın İkinci Yarısında Şam Hazinesi’nin Bir Masraf Kalemi Olan Cevâlî’nin Meseleleri

Yıl 2023, Sayı: 49, 195 - 222, 17.07.2023

Günay Korkmaz Samıkıran

Öz

Özet
Şam eyaletinde cizyenin küçük bir kısmı ve çeşitli mukataa gelirlerinin yıllık vergilerinin belli payları cevâlî ismindeki mali bir dairede toplanmış ve burada toplanan paralar “sadaka”, “surre”, “maaş ve ücret” şeklinde bazı kişilere sarf edilmiştir. Cevâlîden yapılan ödemeler Şam Hazinesi’nin başlangıçta ikinci büyük masraf maddesini oluşturmuştur. Ancak 1745’te hac kilerine sarf edilen paranın hazine gelirleri arasında artık yer almayacağına yönelik alınan kararla cevâlî hazinenin en büyük harcama kalemi hâline gelmiştir. Özellikle 18. yüzyılın ikinci yarısından itibaren cevâlîden verilen vazîfeler (ücretler) sürekli bir artış göstermiştir. Artan cevâlî vazîfeleri karşısında Osmanlı Devleti, mahlûl (düşen/boşalan) vazîfenin hazinece zapt edilmesi ve mahlûlâtdan takâss gibi yollara başvurmuştur. Bu hususta alınan son karar ise 1811’de cevâlîden yapılacak vazîfe tevcihlerinde cizye ve mukataa gelirlerinin yıllık vergilerine zam yapılamayacağıdır. 1811 senesinde maaş tevcihlerine yönelik karar sadece Şam için alınmamış, İstanbul’da ve taşrada artan vazîfeler karşısında buralara da tatbik edilmiştir. Çalışmanın giriş kısmında cevâlî malından (para) maaş ve ücret alan cevâlî-horânın kimler olduğuna değinilmiş ve bunların aynı zamanda deruhteci olabildiklerine dikkat çekilmiştir. Ardından cevâlî vazîfelerinin nasıl hesaplandığı ve hesaplama esnasında karşılaşılan mesele ve artan cevâlî vazîfeleri karşısında devletin tavrı açıklanmaya çalışılmıştır. Son olarak Şam Hazinesi muhasebelerinde cevâlî vazîfelerinin miktarları değerlendirilmiştir. Bahsedilen tüm bu meseleler Başkanlık Osmanlı Arşivine dayanarak neticelendirilmeye çalışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Şam, Masraf, cevâlî, mahlûl, takâss

Kaynakça

• I. Ar ş iv Kaynakları
• Başkanlık Osmanlı Arşivi (BOA)
• Ali Emirî Tasnifi
• -Sultan Ahmed-III (AE.SAMD.III): 83/8296; 83/8301; 153/15040.
• -Sultan Abdulhamid-I (AE.SABH.I): 20/1716; 176/11743; 237/15811.
• Anadolu Muhasebesi Defterleri (D.AMH.d): 24630; 24877; 24937; 24966; 25147.
• Bâb-ı Defterî Baş Muhasebe Kalemi Defterleri (D.BŞM.d.): 4281.
• Bâb-ı Defterî Baş Muhasebe Şam Hazinesi Kalemi (D.BŞM.ŞMH): 1/87; 1/91; 1/93; 1/97; 1/104; 1/123; 1/133; 1/140; 2/13; 2/37; 2/39; 5/73; 6/5; 6/15; 6/27; 9/2; 9/117.
• Bâb-ı Defterî Baş Muhasebe Şam Hazinesi Kalemi Defterleri (D.BŞM.ŞMH.d.): 16983, 16988, 16997, 17006, 17008, 17011, 17013, 17020, 17023, 17025, 17034, 17035, 17046, 17047, 17048, 17049, 17050, 17051, 17052.
• Cevdet Tasnifi
• -Cevdet Evkaf (C.EV): 419/21204; 561/28331.
• -Cevdet Maliye (C.ML): 20/920; 61/2761; 134/5752; 262/10755; 589/24263; 632/25965; 667/27328; 734/29982.
• Evkaf Haremeyn Muhasebesi Defterleri (EV.HMH.d): 4302; 4728; 4839; 5018; 5087; 5844.
• Evkaf Haremeyn Mukataası Surre Defterleri (EV.HMK.SR.d): 1003.
• Hatt-ı Hümayun (HAT): 1387/55084.
• İbnülemin Tasnifi
• -İbnülemin Maliye (İE.ML): 40/3852.
• Kamil Kepeci (KK.d.): 1680, 2346, 4182.
• Maliyeden Müdevver Defterler (MAD): 1791, 1938, 3423, 4583, 4913.
• II. Yayınlanmı ş Ar ş iv Kaynakları
• SAHİLLİOĞLU, Halil, Topkapı Sarayı Arşivi H. 951-952 Tarihli ve E-12321 Numaralı Mühimme Defteri, İslâm Tarih, Sanat ve Kültür Araştırma Merkezi, İstanbul 2002.
• 3 Numaralı Mühimme Defteri (966-968/1558-1560), Tıpkıbasım, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay., Ankara 1993.
• 5 Numaralı Mühimme Defteri (973/1565-1566), Tıpkıbasım, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay., Ankara 1994.
• 6 Numaralı Mühimme Defteri (972/1564-1565), Tıpkıbasım, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay., Ankara 1995.
• 7 Numaralı Mühimme Defteri (975-976/1567-1569), <Özet-Transkripsiyon-İndeks> I, Başbakanlık Devlet Arşivleri Genel Müdürlüğü Osmanlı Arşivi Daire Başkanlığı Yay., Ankara 1998.
• III. Kaynak Eserler
• AHMED CEVDET PAŞA, Târih-i Cevdet, Türk Tarih Kurumu Yayınları, C.II-Kitap I, Ankara 2018.
• EVLİYA ÇELEBİ, Günümüz Türkçesiyle Evliya Çelebi Seyahatnamesi, (haz. Seyit Ali Kahraman-Yücel Dağlı), Yapı Kredi Yayınları, 1. Kitap-1. Cilt, İstanbul 2011.
• HEZARFEN HÜSEYİN EFENDİ, Telhîsü’l-Beyân Fî Kavânîn-i Âl-i Osmân (haz. Sevim İlgürel), Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1998.
• RÂŞİD MEHMED EFENDİ, Târîh-i Râşid ve Zeyli (haz. Abdülkadir Özcan, Yunus Uğur, Baki Çakır ve Ahmet Zeki İzgöer), Klasik Yayınları, II, İstanbul 2013.
• IV. Araştırma ve İnceleme Eserleri
• AFYONCU, Erhan, “Mevâcib”, DİA., Ankara 2004, 29, 418-420.
• AKTEPE, M. Münir, Patrona İsyanı (1730), Altınordu Yayınları, Ankara 2016.
• AYVERDİ, İlhan, Misalli Büyük Türkçe Sözlük, Kubbealtı Neşriyat, II, İstanbul 2011.
• BOZKURT, Nebi, “Mücâvir”, DİA., İstanbul 2006, 31, 445-446.
• BÖLÜKBAŞI, Ömerül Faruk, XVIII. Yüzyılın İkinci Yarısında Darbhâne-i Âmire, Bilgi Üniversitesi Yayınları, İstanbul 2013.
• BUZPINAR, Ş. Tufan, Mustafa Sabri Küçükaşçı, “Haremeyn”, DİA., İstanbul 1997, 16, 153-157.
• COHEN, Amnon, Palestine in the 18th Century: Patterns of Government and Administration, Magnes Press, Jerusalem 1973.
• DOĞAN, Muzaffer, “Osmanlı Merkez Bürokrasisinde Genel Maaş Sistemine Geçiş Çalışmaları”, Türk Kültürü İncelemeleri Dergisi, İstanbul 2009, 20, 33-68.
• EMECEN, Feridun, “Zâhir el-Ömer”, DİA., İstanbul 2013, 44, 90-91.
• ERGİN, Osman, Muallim M. Cevdet’in Hayatı, Eserleri ve Kütüphanesi, Büyükşehir Belediyesi Kütüphane ve Müzeler Müdürlüğü Yayınları, İstanbul 2005.
• ES-SEYYİD, Seyyid Muhammed, “Cevâlî”, DİA., İstanbul 1993, 7, 436-437.
• GÜRAN, Tevfik, “Sıvış Yılı Krizleri”, Türk Tarihçiliğinde Dört Sima: Halil İnalcık, Halil Sahillioğlu, Mehmet Genç, İlber Ortaylı (haz. Erol Özvar),Timaş Yayınları, İstanbul 2013, 90-93.
• İNALCIK, Halil, “Cizye”, DİA., İstanbul 1993, 8, 45-48.
• KHOURY, Dina Rizk, Osmanlı İmparatorluğu’nda Devlet ve Taşra Toplumu Musul, 1540-1834, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 1999.
• KORKMAZ SAMIKIRAN, Günay, XVIII. Yüzyılda Şam Hazinesi, Hatay Mustafa Kemal Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Hatay 2021.
• _______________________, “18. Yüzyılda Şam Cevâlîsi ve Cevâlî-Horân Vazîfe Defterleri”, CIEPO 22 (Uluslararası Osmanlı Öncesi ve Osmanlı Çalışmaları Komitesi), Bildiriler (Editörler: Kenan İnan, Miraç Tosun, Deniz Çolak), 4-8 Ekim 2016, Trabzon Büyükşehir Belediyesi Kültür Yayınları, Trabzon 2018, II, 631-646.
• KÜÇÜKER, Metehan, XV. Yüzyıl Osmanlı Devleti Muhasebe Uygulamalarında Yaşanan Gelişmeler: Muhyeddin Muhammed’in Mecma‘ü’l-Kavâ’id Adlı Eseri, Sakarya Üniversitesi İşletme Enstitüsü, Sakarya 2019.
• LEEUWEN, Richard Van, Bir Osmanlı Şehri: Şam Vakıflar ve Şehir (çev. H. Ebru Aksoy), Küre Yayınları, İstanbul 2012.
• MASTERS, Bruce, “Arap Vilayetlerinde Yarı Özerk Güçler”, Türkiye Tarihi: Geç Osmanlı İmparatorluğu 1603-1839 (çev. Fethi Aytuna), (Editör: Suraiya Faroqhi), Kitap Yayınevi, İstanbul 2011, III, 229-251.
• RAFEQ, Abdul-karım, The Province of Damascus 1723-1783, Published by Khayats, Beirut 1970.
• SAHİLLİOĞLU, Halil, “Sıvış Yılı Buhranları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, 1967, C. 27, S. 1-2, 75-111.
• ____________________, ‘‘Yemen’in 1599-1600 Yılı Bütçesi’’, Ord. Prof. Yusuf Hikmet Bayur’a Armağan, Türk Tarih Kurumu Basımevi, Ankara 1985, 237-319.
• SAMIKIRAN, Oğuzhan, Osmanlı İdaresinde Şam (1750-1800), Fırat Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Elazığ 2013.
• SCHİLCHER, Linda Schatkowski, Families in Politics (Damascene Factions and Estates of the 18th and 19th Centuries), Steiner Verlag Weisbaden, Stutgart 1985.
• TABAK, Faruk, “Bereketli Hilal’in Batısında Tarımsal Dalgalanmalar ve Emeğin Kontrolü”, Osmanlı’da Toprak Mülkiyeti ve Ticari Tarım (çev. Zeynep Altok), (Editörler: Çağlar Keyder, Faruk Tabak, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, İstanbul 2010, 143-164.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Büyük Osmanlı Tarihi, V, Türk Tarih Kurumu Yayınları.
• ___________________, Mekke-i Mükerreme Emirleri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 2013.