Klasik Türk Edebiyatında Bilinen İlk Mizahî Takvim Risalesi: İznikli Vahyî’nin Meselü’l-İhâmât’ı

Yıl 2024, Sayı: 51, 179 - 226, 16.07.2024

Nilgün Büyüker Güngör

Öz

Osmanlı Devletinde 15. yüzyılda kurulan müesseselerden biri müneccimbaşılık idi. Bu müessesenin temel vazifesi gökyüzünü ve cisimlerini inceleyip takvim, imsakiye, ziç vb. hazırlamaktı. Müneccimbaşı, her sene vazifesi icabı zaman boyutlarını gösteren hicri, rumi, celali gibi adlarla anılan “rakam takvim(ler)i” hazırlarken bir müddet sonra bu takvim(ler)in yanında ikinci bir takvim daha hazırlamaya başladı: “Ahkâm takvimi”. Önceleri rakam takviminin içinde yer alan, sonraları ayrı bir risale hâlinde hazırlanmaya ve dağıtılmaya başlanan ahkâm takviminde, müneccimbaşı hazırladığı ziçlere istinaden yeni girilen senede padişah ve devlet ricalinden başlayarak her tabakadan insanların hâlleri hususunda hükümlere, meydana gelecek olaylar hakkında tahmini yorumlara, yapılması uygun olan veya olmayan işlere yer verirdi. Toplumun tamamını ilgilendiren bu hükümler, ki bugünün bakışıyla bir nevi “astrolojik fal”, hem devlet ricali hem de halk tarafından ilgiyle karşılanırdı.
Dönemin şair ve müellifleri de ahkâm takvimlerine kayıtsız kalmayıp işin içerisine biraz mizah, biraz hiciv, biraz medh, biraz yergi ve biraz da ironik söz sanatları katarak bu eserlerin karakteristik yapılarını çok da bozmadan onlara edebî bir ruh kazandırmayı başarırlar. Ahkâm takvimlerinden mütevellit bu edebî eserleri günümüz araştırmacıları daha çok “mizahi takvim” olarak adlandırmaktadır. Klasik Türk edebiyatında hâlihazırda mizahi takvim sahibi olarak dört isim tespit edilmiştir: 1. Vahyî-i Evvel, 2. Nasûhî, 3. Zâtî, 4. Küfrî-i Bahâyî. Şimdiye kadar yapılan çalışmalarda bu eserlerden son ikisinin metni sahanın uzmanları tarafından birer makaleyle 1976 ve 2016 yılında yayınlanırken ilk iki esere dair metinlerin henüz ele geçmediği ifade edilmiş ve tezkirelerin bu eserlerden alıntıladığı bölümler örnek metin olarak paylaşılmıştır.
Bu çalışmada önce mizahi takvimler hakkında genel bilgi verilerek edebiyatımızda ilk mizahi takvim yazarı olarak bilinen Vahyî-i Evvel’in hayatı ve eserleri üzerinde durulmuş, sonrasında ise şairin 1496 yılında “Meselü’l-İhâmât” adıyla yazdığı ve I. Selim’e sunduğu takvim risalesinin metni neşredilmiştir. Metinde geçen kimi kavram ve terimler dipnot düşülerek açıklanırken eserin İngiltere Milli Kütüphanesinde bulunan nüshasıyla Âşık Çelebi’nin tezkiresine aldığı bölüm de karşılaştırılmış, tespit edilen farklar yine dipnotlarda belirtilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Vahyî-i Evvel, Meselü’l-İhâmât, Mizahi Takvim, XV. Yy., Yavuz Sultan Selim, Letayif, Mensur Risale, Mizah, Hiciv.

Kaynakça

• ABDÜLAZİZ BEY, Osmanlı Âdet, Merasim ve Tabirleri, (haz.: Kâzım ARISAN, Duygu ARISAN GÜNAY), Ötüken Neşriyat, İstanbul 2023.
• AHMED VEFİK PAŞA, Lehce-i Osmânî, (haz. Recep TOPARLI), TDK, Ankara, 2000.
• AKGÜR, A. Necati, “Takvim”, TDVİA, İstanbul 2010, 39, 487-90.
• AKSOY, Ömer Asım, Atasözleri ve Deyimleri Sözlüğü, 2, İnkılap, İstanbul 1988.
• ASLAN, Üzeyir, “Kef Geçmek Deyimi Üzerine”, Vakıf İnsan Prof. Dr. Hikmet Özdemir Armağanı, İstanbul 2019, Kriter Yay., 154-172.
• ÂŞIK ÇELEBİ, Meşâirü’ş-Şu‘arâ, (haz.: Filiz KILIÇ), İstanbul Araştırmaları Enstitüsü, I, İstanbul 2010.
• AYDÜZ, Salim, “Osmanlı Devleti’nde Müneccimbaşılık”, Osmanlı Bilimi Araştırmaları, İstanbul 1995, 1, 159-207.
• BİLGE, Sadık Müfit, Elinde Çıngıl Orak (Osmanlı Köylülerinin Kullandığı Tarım Âletleri, Nakil Vasıtaları ve Kullanıldıkları Yerler), Kitabevi, İstanbul 2017.
• BİLGE, Sadık Müfit, Osmanlı İstanbul’unda Esnaf ve Ticaret, Kitabevi, İstanbul 2018.
• BİLGİN, A. Azmi, Abduhhakim KILINÇ, “Mesnevilerde ‘Mahbûb”un Anlam Çeşitliliği ve Cinsiyeti”, Belleten, 74, Ankara 2022, 161-192.
• BARKAN, Ömer Lûtfi, “Ayasofya Cami‘i ve Eyüp Türbesinin 1489-1491 yıllarına âit Muhasebe Bilânçoları”, İstanbul Üniversitesi İktisat Fakültesi Mecmuası, İstanbul 1963, 23; 1-2; 342-379.
• BOSTAN, İdris, “Azeb”, TDVİA, İstanbul 1991, 4, 312-313.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed, “Zâtî’nin Letâyif’i I”, Türk Dili Ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul 1970, 18, 25-51.
• ÇAVUŞOĞLU, Mehmed, “Zâtî’nin Letâyif’i II”, Türk Dili Ve Edebiyatı Dergisi, İstanbul 1976, 22, 143-161.
• DEMİRHAN ERDEMİR, Ayşegül, “Osmanlı Arşiv Belgelerine ve Bazı Türkçe Tıp Yazmalarına Göre Hayvansal İlaçların Türk Tıp Tarihindeki Yeri ve Bazı Sonuçları”, XIV. Türk Tarih Kurumu Bildirileri, Ankara 2002, II., II, 1093-1098.
• DENKNALBANT, Ayşe, “Seyyid Battal Gazi Külliyesi”, TDVİA, İstanbul 2009, 37, 51-54.
• DUMAN, Ali, “Klasik Türk Şiirinde Kılıç”, International Journal Of Filologia, 6, 164-202, 2021.
• Edirneli NAZMÎ, Mecmau’n-Nezâ’ir, (haz. Mehmet Fatih KÖKSAL), KTB E-kitap Yayımı, Ankara 2017.
• Eğridirli HACI KEMÂL, Câmiü’n-Nezâir, (haz.: Yasemin ERTEK MORKOÇ), Ege Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, İzmir 2003.
• EKİNCİ, Ramazan: “Klasik Türk Edebiyatında Mizahî Takvimler”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi, İstanbul 2016, 17, 55-90.
• GELİBOLULU Mustafa Âlî, Mirkatü’l-Cihâd, (haz.: Ali AKAR), TDK, Ankara 2016.
• GÖK, Taner, “16. Asır Osmanlı Toplumuna Açılan Bir Pencere: Fakîrî’nin Risâle-i Ta’rifât’ı”, Divan Edebiyatı Araştırmaları Dergisi: İstanbul 2019, 23, 315-380.
• GÖKDEMİR, Ahmet, “Ayasofya’da Kıraât İlmi ve Burada Görev Yapan Kıraât Âlimleri”, İslamî İlimler Dergisi, Kasım 2020, 15, 2, 303-316.
• GÜRBÜZ, İncinur Atik, “Osmanlı Edebî Metinlerinde Meslek Hicivleri”, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları XIII (Hicre Revâ, Mizaha Mâyil: Güldürücü Metinleri Anlamak), (haz. Hatice AYNUR, Müjgân ÇAKIR vd.), Klasik Yay., İstanbul 2018, 192-219.
• GÜVEN, Hikmet Feridun, Klasik Türk Şiirinde Hiciv, Gazi Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 1997.
• HAMMER, Joseph Von, İstanbul ve Boğaziçi, TTK, Ankara 2011, 33.
• HARMANCI, Esat, “Klasik Türk Şiirinde Üzüm”, Meyve Kitabı, Kitabevi Yay., İstanbul 2006.
• IŞINSU DURMUŞ, Tuba, “Himaye İlişkileri Bağlamında Osmanlının Ozanları, Âşıkları, Saz Şairleri, Meddah ve Kıssahanları”, Millî Folklor, 2021, 17, 132, 89-101.
• İLGÜREL, Mücteba: “Levent”, TDVİA, Ankara 2003, 27, 149-151.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Dânişmend”, TDVİA, İstanbul 1993, 8, 464-465.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Kazasker”, TDVİA, Ankara 2022, 25, 140-143.
• İPŞİRLİ, Mehmet, “Müderris”, TDVİA, Ankara 2020, 31, 467-468.
• KARA, Mustafa, “Emir Buhârî”, TDVİA, İstanbul 1995, 11, 125-126.
• KARAGÖZLÜ, Volkan, “Mehmed, Sürmeli-zâde Mehmed Efendi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS), 2020. https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/mehmed-surmelizade-mehmed-efendi (E.T.: 18.02.2024)
• KARAKAYA, Fikret, “Nakkare”, TDVİA, İstanbul 2006, 32, 326.
• KIRPIK, Gülay, “Osmanlıda Hamallık Mesleği ve İlgili Arşiv Belgeleri”, Emek ve Toplum Dergisi, 2013, 2, 3, 220-233.
• KORTANTAMER, Tunca, Eski Türk Edebiyatı Makaleler, (Editörler: Şerife YAĞCI, Fatih ÜRKEN), KTB Yay., Ankara 2004.
• KÖKSAL, Mehmet Fatih, “Vahyî”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS), 2013, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/vahyi , (E.T.: 13.02.2024).
• LATÎFÎ, Tezkiretü’ş-Şu’arâ ve Tabsıratü’n-Nuzamâ, (haz. Rıdvan CANIM), AKMB Yay., Ankara 2000. Me‘ālì, Dìvān, [haz. Hakan TAŞ: Me‘ālì Dìvān (İnceleme-Metin-Çeviri-Açıklamalar-Dizin-Tıpkıbasım)]: Harvard Üniversitesi Yakındoğu Dilleri ve Medeniyetleri Bölümü Doğu Dilleri ve Edebiyatlarının Kaynakları:149, ABD 2021.
• Mehmed Süreyya, Sicill-i Osmanî, (haz. Nuri AKBAYAR, Seyit Ali KAHRAMAN), Tarih Vakfı Yurt Yay., II, İstanbul 1996.
• Muhammed Fuâd Abdülbâkî, El-Lü’lüü ve’l-Mercân fî mâ İttefeka aleyhi'ş- Şeyhân, [ed.: Ahmed Ürkmez, çev.: Halil Çatal, Ahmed Ürkmez, Bahadır Opus, Muhammed Uğuz: Buhârî ve Müslim’den İnci Mercan Hadisler], Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2024.
• Musahipzade Celal, Eski İstanbul Yaşayışı, İletişim, İstanbul 1992.
• ONAY, Ahmet Talat, Eski Türk Edebiyatında Mazmunlar, (haz. Cemal KURNAZ), MEB, İstanbul 2004.
• ÖNGÖREN, Reşat, “Muslihuddin Mustafa”, TDVİA, Ankara 2020, 31, 269-271.
• ÖZCAN, Abdulkadir, “Bostancı”, TDVİA, 6, İstanbul 1992, 308-309
• ÖZKAN EMANET, Ayşe, Osmanlı Sarayına Kar ve Buz Temini, İstanbul Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü Tarih Anabilim Dalı Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2021.
• ÖZMEN, Mehmet, “Hatay-Erzin’de ve Genel Olarak Anadolu’da Değirmen ve Değirmencilikle İlgili Kelimeler”, Erdem, Atatürk Kültür Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Atatürk Kültür Merkezi, 1989, 5, 14, 463-502.
• ÖZTOPRAK, “Meyve ile İlgili Âdetler”, Meyve Kitabı, (haz.: Emine GÜRSOY NASKALİ, Dilek HERKMEN), Kitabevi Yayınları, İstanbul 2006
• PAKALIN, Mehmet Zeki, Tarih Deyimleri ve Terimleri Sözlüğü, 1-2-3, MEB, İstanbul 1983.
• PARLATIR, İsmail, GÖZAYDIN, Nevzat, ZÜLFİKAR, Hamza vd., Türkçe Sözlük, 1-2, TDK, Ankara 1998.
• PERVÂNE b. Abdullah, Pervâne Bey Mecmuası, (haz. Kâmil Âli GIYNAŞ), KTB E-Kitap Yayımı, Ankara 2017.
• REDHOUSE, James W., Müntahabât-ı Lügât-i Osmâniyye, TDK, Ankara 2016.
• RİEU, Charles, Catalogue of the Turkish Manuscripts in the British Museum, British Museum, London 1888.
• Sâtıa Hanım Sultan, Sultan II. Abdülhamid’in Torunu Sâtıa Hanım Sultan’ın Hatıralarında Eski İstanbul ve Sosyal Hayat, (haz. Yunus Emre KALELİ), DBY, İstanbul 2019.
• SEHÎ Beg, Heşt Bihişt, (haz.: Halûk İPEKTEN, Günay KUT vd.), KTB E-Kitap Yayını, İstanbul 2017.
• SERTOĞLU, Mithat, Osmanlı Tarih Lügatı, Kurtuba Kitap, İstanbul 2015.
• SEYYİD LOKMAN, Zübdetü’t-Tevârih, (haz. İbrahim PAZAN), YEK Yay., 2022.
• ŞEMSEDDİN SÂMÎ, Kâmûs-ı Türkî, Çağrı Yayınları, İstanbul 2007.
• ŞENTÜK, Ahmet Atillâ, Osmanlı Şiiri Kılavuzu, 4, DBY, İstanbul 2020.
• SHEFER-MOSSENSOHN, Miri, Osmanlı Tıbbı (Tedavi ve Tıbbi Kurumlar 1500-1700), (çev.: Bülent ÜÇPUNAR), Kitap Yayınevi, İstanbul 2013.
• Şinasi, Durûb-ı Emsâl-i Osmaniye, (haz. Süreyya BEYZADEOĞLU), MEB, İstanbul 2003.
• TANYERİ, M. Ali, Örnekleriyle Divan Şiirinde Deyimler, Akçağ, Ankara 1999.
• TANYILDIZ, Ahmet, “Meselin (M)izahı: Mesellerin Doğuşundaki Mizahî Durumlar Üzerine Bir Deneme”, Eski Türk Edebiyatı Çalışmaları XIII (Hicve Revâ, Mizaha mâyil: Güldürücü metinleri anlamak), Klasik Yay., İstanbul 2018.
• TAŞ, Hakan, “Mecmū‘a-i Nežā’ir’de, Yayınlanmış Divanlarda Bulunmayan Gazeller -I-”, Türk Dünyası Araştırmaları, Mart-Nisan 2009, 179, 227-237.
• UNAT, Yavuz, “Zîc-i Uluğ Bey”, TDVİA, İstanbul 2013, 44, 400-401.
• UZUNÇARŞILI, İsmail Hakkı, Osmanlı Devletinin Saray Teşkilâtı, TTK, Ankara 2014.
• Vahyî, Dîvân, (haz. Hakan TAŞ), T.C. Kültür ve Turizm Bakanlığı Kütüphaneler ve Yayımlar Genel Müdürlüğü Kültür Eserleri: 437, Ankara 2017.
• YILMAZ, Kadri Hüsnü, “Seydî, Kara Seydî Çelebi”, Türk Edebiyatı İsimler Sözlüğü (TEİS), 2014, https://teis.yesevi.edu.tr/madde-detay/seydi-kara-seydi-celebi (E.T. 17.02.2024).
• YÜCEER, Hür Mahmut YÜCER, “Sünbül Sinan”, TDVİA, İstanbul 2010, 38, 135-136
• ZÜLFE, Ömer, Şiirin İzinde Sözün Gölgesinde, Bilge Kültür Sanat Yay., İstanbul 2011. Elektronik Kaynaklar:
• CÂMÎ, “Kasâid”, Dîvân-ı Eşâr, https://ganjoor.net/jami/divanj/fateha-shabab/ghaside-fj/sh6 (E.T.: 10.02.2024)
• HAFIZ, “Gazeliyât”, Dîvân-ı Eşâr, https://ganjoor.net/hafez/ghazal/sh66 (E.T.: 10.02.2024)
• T.C. KTB Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı, http://www.yazmalar.gov.tr/eser/ihamat/92798 (E.T.: 20.10.2023)
• T.C. Diyanet İşleri Başkanlığı, Kur’an-ı Kerim Türkçe Meal, https://kuran.diyanet.gov.tr/mushaf/kuran-meal-2/ (E.T.: 30.10.2023)
• Türkiye Kültür Portalı, https://www.kulturportali.gov.tr/turkiye/eskisehir /gezilecek-yer/seyyid-battal-gazi-kulliyesi-ve-turbesi (E.T.: 13.02.2024).