Hokandlı Ceditçi Aşurali Zohiri

Yıl 2024, Sayı: 51, 279 - 296, 16.07.2024

Mustafa Said Arslan

Öz

Özbekistan’ın bağımsızlığını kazanmasıyla birlikte milli kimlik, milli kültür, milli benlik, gelenek görenek gibi kavramlar gerçek anlamıyla hayat bulmaya başlamış ve Özbek Türkçesinin her açıdan geliştirilmesi bir devlet siyaseti hâlini almıştır. Aynı zamanda Sovyetler Birliğinin dağılmasıyla birlikte her alanda gelişme gösteren Türk Devletleri arasındaki ilişki de artmaya başlamış, buna bağlı olarak da bir devlete çeşitli alanlarda hizmet etmiş âlimlerin tanınması ve tanıtılması bir ihtiyaç hâline gelmiştir.
Özbekistan’da milli uyanış devri olarak tarih sayfalarına giren 20. yüzyılın ilk çeyreği, bu dönemde çeşitli faaliyetlerde bulunan vatanperver bilim insanlarının milli ruhun uyanması, geliştirilmesi hususunda dile verdikleri önemin açıkça görüldüğü dönemdir. Çünkü söz konusu dönemde yaşayan Özbek aydınları, ana dilin bir milletin benliğinin ve kültürünün en temel yapı taşlarından biri olduğunu anlamışlardır. Bu sebeple Ceditçilik çatısı altında Özbek Türkçesinin gelişimi için çeşitli çalışmalara başlamışlardır. Özellikle Özbek Türkçesinin edebi normlarını, Özbek Türkçesine ait özellikleri belirlemek amacıyla çalışmalar yapmışlardır.
Türk Dünyasının en önemli yenilik hareketlerinden olan Ceditçilik Hareketinin önemli vekillerinden birisi olan Aşurali Zohiri’nin siyasi faaliyetlerinin yanı sıra dilbilim alanındaki çalışmaları da önemli yer tutar. Zohiri, 1900’lü yılların başlarında matbaa, eğitim, dilbilim, eski edebiyat, gazetecilik ve diğer kültürel sahalardaki çalışmalarıyla dikkat çekmiştir.
Bu çalışmada Cedit Hareketi liderlerinden olan Aşurali Zohiri’nin sosyo-politik faaliyetleri, çeşitli alanlarda yapmış olduğu çalışmaları ve Özbek milletinin özgürlüğü için vermiş olduğu mücadele incelenecektir.

Anahtar Kelimeler

Aşurali Zohiri, Ceditçilik, Türkistan Aydınları, Özbekistan, Özbek Türkçesi

Kaynakça

• ABDURAUF, Fitrat, Sarf, O’zbekiston Davlat Nashriyoti, Samarqand, Toshkent 1927.
• AZİMOV, Inomjon, “Ashurali Zohiriy va Elbekning Millîy Fonetika Xususidagi Qarashlari”, Uzbekistan: Language and Culture, 2020/2, s. 6-23.
• BABAMURADOVA, Ş., Elbekning Tilga Oid Asarlari, Toshkent 2001.
• ÇOLPAN, Abdulhamid Sulaymon, Ashurali Zohiriy, Adabiyot Parchalari, Toshkent, 1926.
• HALİMOVA ABDURAHİMOVNA, Sayyora, “Ashurali Zohiriy Publitsistikasida Til va İmlo Masalalarining Yoritilishi”, “Ommaviy Axborot Vositalarida Til va Uslub Masalasi: Tahlil, Tasnif, Qiyos” Mavzusudagi Xalqaro İlmiy-Amaliy Konferensiya, 22 Kasım 2023, s. 605-611.
• “Hoqandda Usuli Savtiya Muallimlari”, Oyna Jurnoli, 12. Sayı, 1914.
• JAMALOVA, Dilnoza, “Jadidlarning O’zbek Tilini Rivojlantirish Yo’lidagi Harakatlari”, 20.10.2023, (www.forum.oyina.uz/uz/article/2140).
• JAVKAROVA, Nilufar, “Ashurali Zohiri-Yurt Jurnalining Matbuotimiz Taraqqiyotidagi Roli”, Word of Philology Scientific Journal, 2/2, Haziran 2023, s. 41-45.
• JORAYEV, J., A. Umarov, “Qadimiy Asarlarda Xat Yozish Qoidalari”, Nutq Madaniyati va O’zbek Tilshunosligining Dolzarb Muammolari, Ilmiy-Amaliy Anjuman Materiallari, Andijon 2020.
• KARİ, Münevver, Xotiralarim, Haz. S. Xolboyev, Sharq, Toshkent 2001.
• KUSHMURATOV, Shavkat, Türkistan’da Ceditçilik ve Mahmud Hoca Behbudî, Bengü, Ankara 2021.
• MAHMUDOV, N., “O’zbek Tilshunosligi Taraqqiyoti”, O’zbek Tili va Adabiyoti, No:4, Toshkent 2001.
• O’zbek Adabiyoti Tarixi, V. Jild, Toshkent 1980.
• SAİD, Ziyo, Tanlangan Asarlar, Toshkent 1974.
• SAIDOV, Yoqub Siddiqovich, “The Role Of Turkistan In Developing Of The Uzbek Lisnguistics”, Turkish Studies, 12/15, 2017, s. 557-566.
• TOGAN, Zeki Velidi, Bugünkü Türkili (Türkistan ve yakın tarihi), Enderun Kitabevi, İstanbul 1929.
• TOGAN, Zeki Velidi, Hatıralar, Türkiye Diyanet Vakfı Yayınları, Ankara 2015.
• TO’GAYEV, Tulqin, Ahurali Zohiriy va Uning Tilshunoslik Merosi, Nodirabegim, Toshkent 1997.
• TO’GAYEV, Tulqin, “Ashurali Zohiriy – Cadid Kurashchisi”, Materialı IV Foruma Gumanitarıh Nauk “Velikaya Step”, Nur-Sultan 2019, s. 413-420
• ZOHİRİY, Ashurali, “Redaktsiyaga Maktub”, Türkiston Viloyatining Gazeti, 82. Sayı, 1910.
• ZOHİRİY, Ashurali, “Hukumat O’zgarishi”, Yurt Jurnali, 1. Sayı, 1 Haziran 1917.
• ZOHİRİY, Ashurali, “Imlo Masalasi Haqida Ikkınchı Turli Mulohaza”, Ishtirokiyun, 19 Haziran 1919.
• ZOHİRİY, Ashurali, “Til-İmlo Mas’alalari”, Yurt, Samarqand-Toshkent 1929.
• ZOHİRİY, Ashurali, “Til-İmlo Masalasi”, Qizil O’zbekiston Gazetasi”, Toshkent, No: 29, 31 Mart 1929.