Müze-i Hümayun ve Teşkilatı

Yıl 2024, Sayı: 51, 113 - 154, 16.07.2024

Sevgi Diker

Öz

Osmanlı Devleti’nin imparatorluk müzesi, Topkapı Sarayı’nın bahçesinde kurulan Müze-i Hümâyûn’dur. İmparatorluğun her bölgesinde çeşitli sebeplerle ortaya çıkan eski eserlerin layık oldukları şekilde teşhir edileceği bir mekânın eksikliği, müzenin tesisinin zorunlu hale getirmiştir. Müzecilik bilimsel bir alan kabul edildiğinden, Müze-i Hümâyûn Maarif Nezaretine bağlı bir alt kurum olarak devlet teşkilatı içinde yerini alırken, gerekli görülürse yenileri eklenmek üzere, kuruluş aşamasında altı bölüme ayrılmıştır. Bölümlerin ilki Yunan ve Roma medeniyetinin, ikincisi Asur, Keldanî, Mısır, Fenike, Hamirî ve Arap kavimlerinin ürettiği eski eserlerdir. Üçüncü bölüm İslam Sanatı, dördüncü bölüm Nümizmatik, beşinci bölüm Tabiat Tarihi, altıncı bölüm ihtisas kütüphanesidir. Müze-i Hümâyûn kısa zamanda çok kıymetli koleksiyonlara sahip olmuşsa da, ihtisas sahibi personeli yoktu. Bu yüzden ilk müze müdürleri, envanter ve katalog yapan görevlileri, birkaç yıllık sözleşmelerle istihdam edilen Avrupalı uzmanlardan oluşmuştur. Her geçen gün artan kazılar, kazılardan çıkan eserlerle zenginleşen müze koleksiyonuna ait eserlerin envanterinin yapılarak kataloglarının hazırlanması yanında, müzenin iç işleyişi ve personelle ilgili işlemlerinin takibi de gerekliydi. Dahili işler yabancı müdürlerle yapılamadığından idare ikiye ayrılmıştı. Ardından müze müdürünün de Osmanlı vatandaşlarından biri olması tercih edilerek, Osman Hamdi Bey müze müdürü olarak atanmıştır.
Bu çalışmanın amacı Müze-i Hümâyûn’un ilk teşkilat yapısını ortaya çıkarmaktır. Bunun yanında, kuruluş döneminde kimlerin hangi unvanlarla çalıştığı tespit edilerek, değişik tarihler için oluşturulan tablolarda isim ve unvanlarına yer verilmesine gayret edilmiştir. Kuruluş döneminde müzede görev yapan personel ile bugün müzelerde görev yapan personelin yetki ve sorumlulukları karşılaştırılarak, kuruluşundan bugüne müzeciliğin geldiği nokta tartışılmıştır.

Anahtar Kelimeler

Asar-ı Atika, Müze-i Hümâyûn, Müze-i Hümâyûn Teşkilatı, Osman Hamdi Bey, Anton Dethier, Edward Goold, André Joubin, Gustova Mendel, Müze Uzmanı

Kaynakça

• DUMONT, Albert, “Le Musée Sainte-Irène à Costantinople. Antiquités grecques, grécques, gréco-romaines et byzantines”, Revue archélogique, XVIII/2(Ağustos-Aralık 1868).
• ARSLAN, Hakan, “Diyarbakır Vilayeti’nde Âsâr-ı Atîka Bilincinin Gelişimi: Müze-i Hümâyûn Fahrî Memuru Natık Efendi ve Faaliyetleri”, Belgi, 24 (Yaz 2022/2), s. 399-429.
• __________________________, “Müzeciliğin Gelişmesinde Müze-i Hümâyûn Müdürleri Philipp Anton Dethier ve Osman Hamdi Bey Dönemlerinin Karşılaştırmalı Bir Değerlendirmesi”, Gaziantep Üniversitesi Sosyal Bilimler Dergisi, XX/3, s. 459-482.
• “Babylonia”, Free Museum of Science and Art, Departmen of Archaology and Paaentology, University of Pennssylvania, Bulletin, No: 1 (Mayıs 1897).
• BAYRAM, Sadi, “Osmanlının Son Dönemlerinde Konya Eski Eserleri ve Konya’da Müze Kurulması Çalışmaları”, Selçuklu Medeniyeti Araştırmaları Dergisi, VI/6, 2021, s. 133-164.
• ÇELİK, Zeynep, Asar-ı Atika Osmanlı İmparatorluğu’nda Arkeoloji Siyaseti, Çev. Ayşen Gür, KÜY (Koç Üniversitesi Yayınları), İstanbul 2016.
• ELDEM, Edhem, Mendel-Sabah Müze-i Hümâyûn’u Belgelemek Documenting The Imperial Museum, Yapı Kredi Kültür Sanat Yayıncılık, İstanbul 2014.
• EYİCE, Semavi, “Arkeoloji Müzesi ve Kuruluşu”, Tanzimat’tan Cumhuriyete Türkiye Ansiklopedisi, İletişim Yayınları, C. 6, İstanbul 1985, s. 1596-1603.
• _____________________“İstanbul Arkeoloji Müzesinin İlk Müdürlerinden Dr. PH. Anton Dethier Hakkında Notlar”, Arkeoloji Müzesi Yıllığı, Sayı: 9 İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yayınları: XXII, İstanbul Matbaası, İstanbul, 1960, s. 45-52.
• GERÇEK, Ferruh, Türk Müzeciliği, Kültür Bakanlığı, Ankara 1999.
• İKDAM Gazetesi, No.3670, 20 Ağustos 1320-2 Eylül 1904.
• İstanbul Arkeoloji Müzeleri Yıllığı, İstanbul 1871, İAM Kütüphane Koleksiyonu, Env.No: 752.
• Joubin, André, Asar-ı Heykeltraşi Kataloğu; Luhud ve Mekabir-i Atike Kataloğu, 1310 (1894).
• KÜRKMAN, Garo, Osmanlı İmparatorluğu’nda Ermeni Ressamlar 1600-1923, C.II, Matüsalem Uzmanlık ve Yayıncılık, 2004.
• Mehmet Vahit, “Osmanlı Müzesi”, Servet-i Fünun, No: 984, İstanbul, Nisan 1910.
• Sâlnâme-i Devleti-i Aliyye-i Osmâniyye, 1302-1885.
• Sâlnâme-i Devleti-i Aliyye-i Osmâniyye, 1326-1909.
• Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umumiyye, 1319-1902.
• Sâlnâme-i Nezâret-i Maârif-i Umumiyye, 1321-1904.
• SU, Kamil, Osman Hamdi Bey’e Kadar Türk Müzesi, İCOM Türkiye Milli Komitesi Yayınları, İstanbul 1965.
• SÜREYYA, Mehmed, Sicill-i Osmanî, Haz. Seyit Ali Kahraman, Tarih Vakfı Yurt Yayınları, c.2, s. 441-442.
• SERBESTOĞLU, İbrahim, Turan Açık, “Osmanlı Devleti’nde Modern Bir Okul Projesi: Müze-i Hümâyûn Mektebi”, Akademik Bakış, VI/12 (Yaz 2013), s.157-172.
• Takvim-i Vekayii Gazetesi, 28 Safer 1288, Sayı: 1359.
• OGAN, Aziz, “Türkiye’de Müzeciliğin 100. Yılı”, Türkiye Turing ve Otomobil Kurumu, No 62, Mart 1947, s. 8-19.
• ŞAHİN, Mehmet, Osmanlı’dan Cumhuriyet’e Müzecilik Tarihi, KDY (Kitap Yurdu Doğrudan Yayıncılık), İstanbul 2020.
• SHAW, Wendy M.K. Osmanlı Müzeciliği, Müzeler, Arkeoloji ve Tarihin Görselleştirilmesi, İletişim Yayınları, İstanbul 2015.
• YAŞAYANLAR, İsmail, “Devlet, Arkeoloji ve Âsâr-ı Atîka: Bir Vilayet Müzeciliği Örneği Olarak Müze-i Hümâyûn Bursa Şubesi”, Uludağ Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Sosyal Bilimler Dergisi, 2018, XIX/35, s. 555-585.
• YILMAZ, Yaşar, Zincirli’den Eserlerimizin Götürülüşü Osman Hamdi Bey’in Öteki Yüzü, Korpus Yayınları, İstanbul 2023.
• ARŞİV BELGELERİ
• BOA.A.{DVNSMHM.d 18/227, 16 Şaban 979-3 Ocak 1572.
• BOA.A.{DVNSMHM.d.27/931, 8 Zilhicce 983-12 Kasım 1575.
• BOA. DH.MKT: 287/11, 24 Rabiulevvel 1312-25 Eylül 1894.
• BOA. DH. MUİ.1/55, 14 Şaban 1327-31 Ağustos 1909.
• BOA.HAT.1177/46477, 29 Zilhicce 1230-2 Aralık 1815.
• BOA.MVL.409/3, 4 Şaban 1279-4 Şubat 1862.
• BOA. ŞD. 208/55, 3 Zilkade 1298-27 Eylül 1881.
• BOA. ŞD. 210/27, 1306 Rabiulevvel 23/27 Kasım 1888.
• BOA. ŞD. 220/28, 22 Zilhicce 1322-27 Şubat 1905.
• BOA. HR.MKT.728/79, 14 Za 1288-25 Ocak 1872.
• BOA.HR.TH.304/21, 28 Cemaziyelahir 1315-25 Ekim 1897.
• BOA.HH.İ. 62/23, 12 Cemaziyelevvel 1303-16 Şubat 1886.
• BOA.MV.42/53, 16 Şaban 1306-17 Nisan 1889.
• TSMA.E.1410/4, 20 Zilhicce 1207-23 Kasım 1880.
• TSMA.E.1410/5, 5 Şaban 1297-13 Temmuz 1880.
• TSMA.E.1410/8, 20 Zilkade 1279-24 Ekim 1880.
• TSMA.E.1410/11, 15 Rabiulevvel 1298-15 Şubat 1881.
• TSMA.E.1410/72, 18 Cemaziyelevvel 1297-28 Mayıs 1880.
• TSMA.E.1410/73, 20 Zilkade 1297-24 Ekim 1880.
• TSMA.E.1419/62, 5 Rabiulevvel 1297-16 Şubat 1880.
• TSMA.E.1426/108, 17 Şaban 1298-15 Temmuz 1881.
• BOA.İ.DH.594/41355/1, 19 Rabiulevvel 1286-28 Haziran 1869.
• BOA.İ.DH.696/48663/2, 10 Şevval 1291-20 Kasım 1874.
• BOA.İ.DH.721/50343/1, 9 Rabiulevvel 1293-4 Nisan 1876.
• BOA.İ.DH.810/65447, 11 Şaban 1297-19 Temmuz 1880.
• BOA.İ.DH.819/66053/1, 26 Zilhicce 1297-30 Kasım 1880.
• BOA.İ.DH.879/70160, 12 Cemaziyelevvel 1300-21 Mart 1883.
• BOA.İ.DH.1043/82030, 10 Zilkade 1304-31 Temmuz 1887.
• BOA.İ.DH.1206/94434, 08 Cemaziyelahir 1308-20 Aralık 1890.
• BOA.İ.MF.8/17, 24 Rabiulevvel 1320-1 Temmuz 1902.
• BOA.İ.MF.13/23, 16 Rabiulahir 1325-29 Mayıs 1907.
• BOA. İ.MMS. 105/4464, 13 Ramazan 1306/13 Mayıs 1889.
• BEO.İ.TAL. 2/10, 07 Muharrem 1310-1 Ağustos 1892.
• BOA.İ.TAL. 45/39, 22 Şaban 1311-28 Şubat 1894.
• BOA.İ.TAL. 371/27, 01 Cemaziyelahir 1323-5 Eylül 1902.
• BOA.İ.TAL. 176/8, 4 Muharrem 1316-25 Mayıs 1898.
• BOA.İ.TAL. 488/9/1, 6 Muharrem 1332-5 Aralık 1913.
• BOA.İ.TAL. 488/9/3, 6 Muharrem 1330-27 Aralık 1911.
• BOA.MF.MKT. 21/145, 21 Şevval 1291-1 Aralık 1874.
• BOA.MF.MKT. 30/136, 24 Cemaziyelahir 1292-28 Temmuz 1875.
• BOA.MF.MKT. 34/42, 17 Safer 1293/14 Mart 1876.
• BOA.MF.MKT. 50/59, 17 Recep 1294-28 Temmuz 1877.
• BOA.MF.MKT. 60/155, 19 Rabiulevvel 1296-13 Mart 1879.
• BOA.MF.MKT. 62/94, 22 Cemaziyelevvel 1296-14 Mayıs 1879.
• BOA.MF.MKT. 78/33, 25 Muharrem 1300-6 Aralık 1888.
• BOA.MF.MKT. 78/55, 7 Safer 1300-18 Aralık 1882.
• BOA.MF.MKT. 86/92, 27 Recep 1302-12 Mayıs 1885.
• BOA.MF.MKT. 91/57, 10 Şevval 1303-12 Temmuz 1886.
• BOA.MF.MKT. 95/23, 18 Muharrem 1305-6 Ekim 1888.
• BOA.MF.MKT. 97/4, 2 Cemaziyelahir 1305-15 Şubat 1888.
• BOA.MF.MKT. 97/149, 28 Recep 1305-10 Nisan 1888.
• BOA.MF.MKT. 97/153, 30 Recep 1305-12 Nisan 1888.
• BOA.MF.MKT. 99/65, 22 Şevval 1305-2 Temmuz 1888.
• BOA.MF.MKT. 101/41/1, 25 Şevval 1305-5 Temmuz 1888.
• BOA.MF.MKT. 101/41/2, 8 Zilhicce 1305-16 Ağustos 1888.
• BOA.MF.MKT. 101/41/3, 3 Muharrem 1306-9 Eylül 1888.
• BOA.MF.MKT. 102/16, 29 Zilkade 1332-17 Eylül 1914.
• BOA.MF.MKT. 117/82, 3 Şevval 1307-23 Mayıs 1890.
• BOA.MF.MKT. 123/44, 09 Rabiulahir 1308-22 Kasım 1890.
• BOA.MF.MKT. 148/20, 25 Muharrem 1310-19 Ağustos 1892.
• BOA.MF.MKT. 170/11, 16 Zilkade 1310-1 Haziran 1893.
• BOA.MF.MKT. 172/84, 14 Zilhicce 1310-15 Kasım 1892.
• BOA.MF.MKT. 191/73-23 Cemaziyelahir 1311-22 Aralık 1893.
• BOA.MF.MKT. 191/80/1, 18 Cemaziyelahir 1311-1 Ocak 1894.
• BOA.MF.MKT.192/96, 7 Recep 1311-14 Ocak 1894.
• BOA.MF.MKT. 200/36, 6 Şevval 1311-12 Nisan 1894.
• BOA.MF.MKT. 247/45, 07 Şaban 1312-3 Şubat 1895.
• BOA.MF.MKT. 289/35, 3 Cemaziyelevvel 1313/22 Ekim 1895.
• BOA.MF.MKT. 289/35/1, 4 Rabiulevvel 1312-5 Ekim 1894.
• BOA.MF.MKT. 289/35/3, 3 Cemaziyelevvel 1313/22 Ekim 1895.
• BOA.MF.MKT. 289/35/6, 24 Cemaziyelevvel 1313-12 Aralık 1895.
• BOA.MF.MKT. 292/34, 23 Cemaziyelevvel 1313-11 Kasım 1895.
• BOA.MF.MKT. 304/42, 19 Şaban 1313-4 Şubat 1896.
• BOA.MF.MKT. 326/52/1, 15 Zilkade 1312-28 Nisan 1896.
• BOA.MF.MKT. 326/52/2, 6 Muharrem 1314-17 Haziran 1896.
• BOA.MF.MKT. 326/52/3, 23 Muharrem 1314-4 Temmuz 1896.
• BOA.MF.MKT. 350/43, 9 Şevval 1314-13 Mart 1897.
• BOA.MF.MKT. 357/13, 27 Zilhicce 1315-19 Mayıs 1898.
• BOA.MF.MKT. 358/71, 20 Muharrem 1315-21 Haziran 1897.
• BOA.MF.MKT. 373/44, 03 Cemaziyelahir 1315-30 Ekim 1897.
• BOA.MF.MKT. 421/25, 18 Cemaziyelahir 1316-7 Kasım 1898.
• BOA.MF.MKT. 421/61, 22 Cemaziyelahir 1316-7 Kasım 1898.
• BOA.MF.MKT. 430/49, 15 Şaban 1316-29 Aralık 1898.
• BOA.MF.MKT. 456/25, 9 Rabiulevvel 1317-18 Temmuz 1899.
• BOA.MF.MKT. 471/55, 9 Cemaziyelahir 1317-15 Ekim 1899.
• BOA.MF.MKT. 482/8, 22 Şaban 1317-26 Aralık 1899.
• BOA.MF.MKT. 492/1, 9 Zilkade 1317-11 Mart 1900.
• BOA.MF.MKT. 495/23, 19 Zilkade 1317-21 Mart 1900.
• BOA.MF.MKT. 537/21, 29 Recep 1315-2 Kasım 1900.
• BOA.MF.MKT. 539/15, 11 Şaban 1318-4 Aralık 1900.
• BOA.MF.MKT. 560/29, 9 Safer 1319-28 Mayıs 1901.
• BOA.MF.MKT. 560/33, 10 Safer 1319-29 Mayıs 1901.
• BOA.MF.MKT. 577/47, 25 Cemaziyelevvel 1319-9 Ekim 1901.
• BOA.MF.MKT. 722/52, 9 Cemaziyelevvel 1321-3 Ağustos 1903.
• BOA.MF.MKT. 743/36, 5 Safer 1322-21 Nisan 1904.
• BOA.MF.MKT. 745/61, 9 Şaban 1321-1 Ekim 1903.
• BOA.MF.MKT. 775/84, 17 Rabiulevvel 1324-11 Mayıs 1906.
• BOA.MF.MKT. 777/29/3, 18 Safer 1322-4 Mayıs 1904.
• BOA.MF.MKT. 777/29/4, 22 Cemaziyelevvel 1322-4 Ağustos 1904.
• BOA.MF.MKT. 777/29/5, 11 Cemaziyelevvel 1322-23 Ağustos 1904.
• BOA.MF.MKT. 808/49, 28 Recep 1322-8 Ekim 1904.
• BOA.MF.MKT. 828/61/2, 24 Zilkade 1322-30 Ocak 1905.
• BOA.MF.MKT. 908/6, 29 Zilkade 1323-25 Ocak 1906.
• BOA.MF.MKT. 926/99, 17 Rabiulevvel 1324-11 Mayıs 1906.
• BOA.MF.MKT. 967/21, 22 Şevval 1324-9 Aralık 1909.
• BOA.MF.MKT. 1001/79, 11 Cemaziyelevvel 1325-22 Haziran 1907.
• BOA.MF.MKT. 1045/69, 23 Safer 1326-27 Mart 1908.
• BOA.MF.MKT. 1055/8/1, 14 Rabiulevvel 1326-17 Mayıs 1908.
• BOA.MF.MKT. 1055/8/5, 15 Rabiulevvel 1326-17 Mayıs 1908.
• BOA.MF.MKT. 1109/34, 29 Safer 1327-22 Mart 1909.
• BOA.MF.MKT. 1145/33, 15 Zilhicce 1327-28 Aralık 1909.
• BOA.MF.MKT. 1161/45, 23 Ramazan 1328-28 Eylül 1910.
• BOA.MF.MKT. 1173/16/1, 7 Recep 1327-25 Temmuz 1909.
• BOA.MF.MKT. 1173/16/2, 14 Recep 1327-1 Ağustos 1909.
• BOA.MF.MKT. 1175/6, 18 Ramazan 1329-12 Eylül 1911.
• BOA.MF.MKT. 1178/64, 27 Rabiulevvel 1330-16 Mart 1912.
• BOA.MF.MKT. 1811/4/1, 3 Recep 1322-13 Eylül 1904.
• BOA.ML.EEM.295/93, 10 Şaban 1314-14 Ocak 1897.
• BOA.BEO. 120/8926, 21 Cemaziyelevvel 1310-11 Aralık 1892.
• BOA.BEO. 350/26228, 21 Recep 1311-28 Ocak 1894.
• BOA.BEO. 866/64922, 8 Cemaziyelahır 1314-14 Kasım 1896.
• BOA.BEO. 1459/109358, 18 Zilkade 1317-20 Mart 1900.
• BOA.BEO. 1877/140730, 26 Rabiulevvel 1320-3 Temmuz 1902.
• BOA.BEO. 2399/179870, 17 Cemaziyelahir 1322-27 Eylül 1904.
• BOA.BEO. 3862/289636, 27 Safer 1329-27 Şubat 1911.
• BOA.BEO. 4001/300043, 21 Safer 1330-10 Şubat 1912.