DENİZDEN KARAYI GÖRMEK: BİR KRONOTOP OLARAK MODERN TÜRK ÖYKÜSÜNDE VAPURDA KARŞILAŞMA ANI

Yıl 2024, Sayı: 52, 307 - 334, 24.12.2024

Demet Koçyiğit

Öz

Zaman ve mekân, kurguya dayalı metinlerin yapısı incelenirken dikkate alınan temel unsurlardan olagelmiştir. Kurguda anlatılanların ne zaman ve nerede geçtiğinin tespiti metnin anlamlandırılması veya bir bağlama oturtulması açısından önem arz etmiştir. Mihail Bahtin kurguya dayalı metinlerin varoluş biçimini tartışırken zaman ve mekân unsurlarına farklı ve derinlikli bir rol yükler. Zira onun kronotop düşüncesinde zaman ve mekânın birlikteliğiyle oluşan odaklar etrafında kurgu değerlendirilmektedir. Bahtin kurguyu temelden etkileyen kronotoplardan ve kurguyu yönlendiren kronotoplardan söz etmektedir. Karşılaşma kronotopu da kurguyu yönlendiren, bir dönemeç etkisine sahip olan kronotoplardandır. Bu çalışma, Bahtin’in kronotop kavramından hareketle modern Türk edebiyatında vapurlarda geçen öyküleri karşılaşma kronotopu açısından ele almaktadır. Modern Türk öyküsünde sıkça görülen vapurlar, insanları bir zaman dilimi içinde beraber tutan sınırlı mekânlar olma özelliği açısından Mihail Bahtin’in kronotop kavramı etrafında incelemeyi mümkün kılmaktadır. Çalışmada karşılaşmadan kastedilen, vapurun limandan ayrılırken veya limana yanaşırken mekânla karşılaştığı anıdır. Burada odaklanılan mesele ise Bahtin’in metin içinde dönemeçleri oluşturduğunu iddia ettiği karşılaşma kronotopu bağlamında vapurun dışındaki mekânla vapurda karşı karşıya gelme anının kurguyu nasıl etkilediğidir. Makalede bu karşılaşma anının öyküde kurucu veya değiştirici bir etkiye sahip olma eğilimi 20. yüzyılda kaleme alınmış olan Türk öykülerinden hareketle tartışılmaktadır. Bu amaçla çalışma Bahtin’in kurguda kronotopun gerçeğe yakın veya gerçeklikten uzak olabileceği görüşünü kabul etmekle beraber karşılaşma kronotopunu gerçeğe yakın biçimde işleyen öykülere yer vermekte, öykülerde karşılaşma anında beliren duygu veya düşüncelerle bunlara bağlı nitelemelerin öykülerin genel yapısıyla ne kadar ilişkili olduğunu tespit etmeyi hedeflemektedir. Böylece bu çalışmada vapurda karşılaşma anı kronotopunun modern Türk öyküsünde nasıl bir role sahip olduğu sorusuna cevap aranacaktır.

Anahtar Kelimeler

Modern Türk Öyküsü, Vapur, Mihail Bahtin, Kronotop, Karşılaşma Kronotopu

Kaynakça

• AKBAL, Oktay, “Hey Vapurlar, Trenler”, Hey Vapurlar, Trenler, Yazko, İstanbul 1983, 55-73.
• AKBAL SÜALP, Zeynep Tül, “Kent, “İmge Özne” ve “Dışarlıklı” Zaman Mekânlar”, Zaman-Mekân, haz. Ayşe Şentürer, Şafak Ural, Özlem Berber, Funda Uz Sönmez, YEM Yayın, İstanbul 2008, 204-215.
• ALİ, Sabahattin, “Portakal”, Edebiyat Seferleri İçin Vapur Tarifeleri: Hikâyeler, haz. Murathan Mungan, Metis Yayınları, İstanbul 2016, 76-87.
• ALPTEKİN, Mahmut, “Vapur-I”, Bir Denizin Kıyısı: Öyküler, Yazko, İstanbul 1983, 121-9.
• ALPTEKİN, Mahmut, “Vapur-II”, Bir Denizin Kıyısı: Öyküler, Yazko, İstanbul 1983, 130-8.
• BACHELARD, Gaston, Mekânın Poetikası, çev. Aykut Derman, Kesit Yayıncılık, İstanbul 2015.
• BAHTIN, Mihail, Karnavaldan Romana: Edebiyat Teorisinden Dil Felsefesine Seçme Yazılar, Ayrıntı Yayınları, İstanbul 2001.
• BAKHTIN, Mihail, “Forms of Time and of the Chronotope in the Novel”, The Dialogic Imagination: Four Essays, haz. Michael Holquist, University of Texas Press, Austin 1981, 84-258.
• BERKAN, Güloya, “Cumhuriyet Dönemi Hikâyesinde Deniz”, Aydın Üniversitesi Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi, İstanbul 2019.
• Edebiyat Seferleri İçin Vapur Tarifeleri: Hikâyeler, haz. Murathan Mungan, Metis Yayınları, İstanbul 2016.
• ERKMAN AKERSON, Fatma, Edebiyattaki Tren, Şu Bildiğimiz Tren mi?, Bilge Kültür Sanat, İstanbul 2021.
• GÜLSOY, Murat, “Kuşku”, Edebiyat Seferleri İçin Vapur Tarifeleri: Hikâyeler, haz. Murathan Mungan, Metis Yayınları, İstanbul 2016, 252-64.
• HOLQUIST, Michael, “The Fugue of Chronotope”, Bakhtin’s Theory of The Literary Chronotope: Reflections, Applications, Perspectives, Academia Press, Belgium 2010, 19-33.
• KARASU, Bilge, “Ada”, Uzun Sürmüş Bir Günün Akşamı, Metis Yayınları, İstanbul 2010, 9-57.
• KARASU, Bilge, “Tepe”, Uzun Sürmüş Bir Günün Akşamı, Metis Yayınları, İstanbul 2010, 58-121.
• KAVUKÇU, Cemil, “Gemiler de Ağlarmış”, Gemiler de Ağlarmış, Can Yayınları, İstanbul 2001, 9-45.
• KOCAGÖZ, Samim, “Vapurdaki Kız”, Edebiyat Seferleri İçin Vapur Tarifeleri: Hikâyeler, haz. Murathan Mungan, Metis Yayınları, İstanbul 2016, 211-215.
• LEFEBVRE, Henri, Mekânın Üretimi, çev. Işık Ergüden, Sel Yayıncılık, İstanbul 2014.
• KORAY, Yaman, “Balon”, Varlık Yıllığı 1961, Varlık Yayınları, İstanbul 1961, 422-427.
• RICOEUR, Paul, Zaman ve Anlatı - 1. Zaman-Olayörgüsü-Üçlü Mimesis, çev. Mehmet Rifat, Sema Rifat, YKY, İstanbul 2007.
• Sait Faik, “Projektörcü”, Şahmerdan, Havada Bulut, Varlık Yayınları, İstanbul 1965, 58-64.
• Sait Faik, “Yandan Çarklı”, Son Kuşlar, Mahkeme Kapısı, Varlık Yayınları, İstanbul 1965, 109-12.
• ŞARLI, Türkân, “Gelmiyecek”, Varlık Yıllığı, Varlık Yayınları, İstanbul 1960, 318-320.
• SEVGİ, Gülben, “Türk Romanında Kronotop Kavramı (1870-1928)”, Hacettepe Üniversitesi Yayımlanmamış Doktora Tezi, Ankara 2023.
• TANER, Haldun, “Bir Motörda Dört Kişi”, Tuş, Varlık Yayınları, İstanbul 1963, 46-49.
• TİRALİ, Naim, “Motor”, Aşka Kitakse, Yenilik Yayınevi, İstanbul 1953, 35-43.
• TİRALİ, Naim, “Vapur”, Aşka Kitakse, Yenilik Yayınevi, İstanbul 1953, 9-15.