“Çerâğı Görmeden Pervâne Olmak”: Klasik Türk Şiirinde “Kulaktan Âşık”lık

Yıl 2024, Sayı: 52, 193 - 224, 24.12.2024

Leyla Alptekin Sarıoğlu

Öz

Klasik Türk edebiyatında, şiirin merkezini oluşturan temel konulardan biri de aşktır. Bu şiir geleneğinde idealize edilen ve işlenen aşk tasavvuruna göre aşk, kimi zaman görmeyle değil duymayla ilintilidir. Günümüz dünyasında pek de yeri olmayan bu durum, yani aşkın görmeyle değil duymayla başlaması meselesi, yerleşmiş bir motif olarak klasik Türk şiirinde yüzyıllar boyunca süregelmiştir. Klasik Türk edebiyatında beşerî aşk düzleminde karşılaşılan kulaktan âşıklık, daha derin bir yaklaşımla ilahî aşkın izdüşümü olarak da algılanabilir. İki kahramanlı aşk mesnevilerinin pek çoğunda, Hüsrev ü Şîrîn, Hurşîd ü Ferahşâd, Ferhâd u Şîrîn,Vâmık u Azrâ, Cemşîd ü Hurşîd, Varka ve Gülşah, Şem ü Pervâne, Leylâ vü Mecnûn gibi bazı mesnevilerde, hikâye örgüsü içerisinde önemli bir motif olarak kahramanlar, birbirlerini henüz görmedikleri halde, kulaktan duyarak âşık olurlar. Divanlar da bu tarz bir aşk anlayışının örneklerini sunmakta, kulaktan âşıklık divanlarda 14. yüzyıldan 18. asra kadar örneklerine rastladığımız bir motif olarak karşımıza çıkmaktadır. Divanlarda tespit edilebilen örnekler arasında kulaktan aşkın kimi zaman bir insana değil, bazen bir yere bazen de şairin sözüne, şiirine yönelmesi dikkat çekicidir. Bu çalışmada farklı yüzyıllardan tespit edilebilen manzum metin örnekleri üzerinden “kulaktan âşık olma”nın izi sürülmeye çalışılmış, bu hâlin mahiyeti izah edilmeye gayret edilmiştir.

Anahtar Kelimeler

Klasik Türk şiiri, aşk, kulaktan âşık olma, divan, mesnevi.

Kaynakça

• Ahmed Rıdvân, Hüsrev ü Şîrîn, Haz. Orhan Kemal Tavukçu, 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/73030,ahmed-ridvan-husrev-u-sirinpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 3.10.2023)
• Ahmedî, İskender-nâme, Haz. Yaşar Akdoğan, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10667,ahmediskendernameyasarakdoganpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 19.9. 2023)
• AK, Coşkun, Bağdatlı Rûhî Dîvânı, Karşılaştırmalı Metin, C. 2, Uludağ Üniversitesi Basımevi, Bursa 2001.
• AKSOY, Ömer Asım, Deyimler Sözlüğü, Haz. Mehmet Bozkurt, İnkılâp Yay., İstanbul 2022.
• ARMUTLU, Sadık, “Zâtî’nin Şem’ ü Pervâne Mesnevisi’nde Sosyal Hayat ve Motifler”, SOBİDER: Sosyal Bilimler Dergisi, The Journal of Social Science, Y. 5, S. 22, Nisan 2018, 349-71. Âşık Paşa, Garib-nâme, II/2, Haz. Kemal Yavuz, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 2000.
• AYAN, Gönül, Lâmi’î Vâmık u Azra -İnceleme-Metin, Atatürk Kültür Merkezi Başkanlığı Yay., Ankara 1998.
• AYAN, Hüseyin, “Hâmidî-zâde Celîlî’nin Leylâ vü Mecnûn’u”, Atatürk Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi Araştırma Dergisi, S. 16, Erzurum 1988, 55-77.
• Âzerî İbrahim Çelebi, Husrev ü Şîrîn, Haz. Ülkü Çetinkaya Karakoyun, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 2019.
• BAŞPINAR, Fatih, “16. Yüzyıl Klasik Türk Edebiyatı Şairlerinden Garâmî’nin Tezkiretü’ş-Şu’arâ İsimli Şairnamesi”, RumeliDE Uluslararası Hakemli Dil ve Edebiyat Araştırmaları Dergisi, RumeliDE International Refereed Journal of Language and Literature Studies, S. 3, 2015, 1-32.
• BAYRAM, Asuman, Firâkî’nin Husrev ü Şîrîn’i (İnceleme-Metin-Bağlamlı Dizin ve Fonksiyonel Sözlük), Doktora Tezi Hacettepe Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Ankara 2017.
• Besnili Mustafa Nehcî Dede, Nehcî Dîvânı, Haz. Üzeyir Aslan, Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55752,nehci-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 1.12.2023)
• Celîlî, Husrev u Şîrîn, Haz. Şevkiye Kazan Nas, Ankara 2019, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/64195,celili---husrev-u-sirinpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 3.10.2023)
• Celilî, Leylâ vü Mecnûn, Haz. Şevkiye Kazan Nas, Ankara 2018, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58919,celili-leyla-vu-mecnunpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 17.9. 2023)
• DAĞ, Berna, Fahrî’nin Hüsrev ü Şîrîn’i (Giriş-İnceleme Metin-Dizin), Yüksek Lisans Tezi, Aydın Adnan Menderes Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Aydın 2021.
• Defter Emini Mustafa Çelebi, Varka ve Gülşâh, Haz. Ayşe Yıldız, Ankara 2018, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58903,defter-emini-mustafa-celebi-varka-ve-gulsahpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 19.9.2023)
• Derzi-zâde ‘Ulvî, Dîvân, Haz. Büşra Çelik-Muzaffer Kılıç, DBY Yay., İstanbul 2018.
• Edirneli Nazmî, Edirneli Nazmî Dîvânı, Haz. Sibel Üst, Ankara 2018, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57766,edirneli-nazmi-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 1.10.2023)
• EMİNİ, N. Gülsüm, “Selmân-ı Sâveci ve Cemşid ü Hurşid Mesnevisi”, Selçuk Üniversitesi Fen-Edebiyat Fakültesi Edebiyat Dergisi, S. 12, Konya 1998, 71-92.
• Emrî, Emrî Dîvânı, Haz. Mehmet A. Yekta Saraç, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/10606,giris-emridivanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 7.10.2023) ERDOĞAN, Kenan-KOYUNCU Fatih, “Birrî-Nâbî Dostluğu”, Vefatının 300. Yıldönümünde Şair Nâbî Sempozyumu Bildirileri, Ankara 2014, 451-469. https://isamveri.org/pdfdrg/D234605/2014/2014_ERDOGANK_KOYUNCUF.pdf (Erişim Tarihi: 1.2.2024)
• ERKAN, Mustafa, “Hüsrev ve Şîrîn”, TDV İslam Ansiklopedisi, C. 19, İstanbul 1999, 53-55.
• Filibeli Vecdî, Filibeli Vecdî Dîvânı, Haz. Hasan Kavruk-Bahir Selçuk, Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55912,filibeli-vecdi-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 22. 11. 2023)
• Firdevsî, Şahnâme, Çev. Necati Lugal, Kabalcı Yay., İstanbul 2009, 323.
• Gelibolulu Sun’î /Mehmet Çelebi (Epsem Pire), Gelibolulu Sun’î Dîvânı, Haz. Halil İbrahim Yakar, Ankara 2018, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/57257,gelibolulu-suni-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 12.10.2023)
• HACIEMİNOĞLU, Necmettin, Kutb’un Husrev ü Şirin’i ve Dil Hususiyetleri, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Yüksek Kurumu Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 2000.
• Lâmiî Çelebi, Ferhâd ile Şîrîn, Haz. Hasan Ali Esir, Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/55974,ferhad-ile-sirinpdf.pdf? (Erişim Tarihi: 3.10.2023)
• Mihrî, Mihrî Hâtun Dîvânı, Haz. Mehmet Arslan, Ankara 2018, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/58679,mihri-hatun-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 14.12.2023)
• Mostarlı Hasan Ziyâ’î, Mostarlı Hasan Ziyâ’î Divânı, Haz. Müberra Gürgendereli, Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56211,mostarli-hasan-ziyai-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 12.10.2023)
• Muhyî, Fenarîzade Muhyiddin Çelebi, Muhyî Dîvânı, Haz. Mehmet Arslan, Ankara 2020, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/78626,muhyi-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 1.12.2023) Nev’î, Divan, Tenkidli Basım, Haz. Mertol Tulum-M. Ali Tanyeri, İstanbul Üniversitesi Edebiyat Fakültesi Yay., Edebiyat Fakültesi Matbaası, İstanbul 1977.
• ÖNAL KILIÇ, Sevda, “Türk Mesnevi Edebiyatının Yerli ve Orijinal Bir Örneği: Üç Arus ve Üç Dâmât”, Klasik Türk Edebiyatında Yerlilik, Ed. Mehmet Fatih Köksal, Emre Barkan Yeni, İstanbul Kültür Üniversitesi, İstanbul 2022, 247-63. https://tde.iku.edu.tr/sites/turkdiledeb/files/inline-files/Klasik%20T%C3%BCrk%20Edebiyat%C4%B1nda%20Yerlilik%20Kitab%C4%B1.pdf (Erişim Tarihi: 1.11.2023)
• ÖRDEK, Şerife, Cemşîd ü Hurşîd Mesnevileri ve Ahmedî ile Selmân-ı Sâvecî’nin Cemşîd ü Hurşîd Mesnevilerinin Mukayesesi, Doktora Tezi, Nevşehir Hacı Bektaş Veli Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, Nevşehir 2017.
• ÖZTÜRK, Erdem Can, “Divan Şiirinde Kulakla İlgili Deyimler ve Anlam Çerçevesi”, Türkiyat Araştırmaları Enstitüsü Dergisi-Journal of Turkish Researches Institute, TAED-66, Erzurum Eylül 2019, 37-82.
• PÜSKÜLLÜOĞLU, Ali, Türkçe Deyimler Sözlüğü, Arkadaş Yay., 4. Baskı, Ankara 2017.
• Revânî, Revânî Dîvânı, Haz. Ziya Avşar, Kültür ve Turizm Bakanlığı Yay., Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56143,revani-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 1.2.2024)
• Sevda’î, Leylâ ile Mecnûn (Kıssa-ı Leylî Birle Mecnûn), Haz. Cemal Bayak, Ankara 2019, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/67693,sevda39i-leyla-ile-mecnunpdf.pdf (Erişim Tarihi: 17.9.2023)
• Süheylî Ahmed bin Hemdem Kethudâ, Dîvân, Haz. M. Esat Harmancı, Akçağ Yay., Ankara 2017.
• ŞAN, Funda, Şeyhî'nin Husrev ü Şîrîn’i (İnceleme-Metin-Çeviri-Dizin/Sözlük), Doktora Tezi, Yıldız Teknik Üniversitesi, Sosyal Bilimler Enstitüsü, İstanbul 2017.
• ŞENTÜRK, Ahmet Atilla, Osmanlı Şiir Kılavuzu, C. 1, OSEDAM Osmanlı Edebiyatı Araştırmaları Merkezi, İstanbul 2016.
• Şeyhoğlu Mustafa, Hurşîd-nâme (Hurşîd ü Ferahşâd), İnceleme-Metin-Sözlük-Konu Dizini, Haz. Hüseyin Ayan, Atatürk Üniversitesi Yay., Erzurum 1979.
• TANYERİ, M. Ali, Örnekleriyle Divan Şiirinde Deyimler, Akçağ Yay., Ankara 1999.
• TARLAN, Ali Nihat, Necatî Beg Divanı, Akçağ Yay., Ankara 1992.
• Taşlıcalı Yahyâ Bey, Dîvân, Haz. Mehmed Çavuşoğlu, Ankara 2023, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/118586,taslicali-yahya-bey-divanipdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 5.9.2023)
• TEKİN, Gönül Alpay, Alî-Şîr Nevâyî Ferhâd u Şîrîn: İnceleme-Metin, Atatürk Kültür, Dil ve Tarih Kurumu Yayınları, İstanbul 2012.
• TOSUN, Necdet, “Veysel Karanî”, TDV İslâm Ansiklopedisi, C. 43, İstanbul 2013, 74-75.
• TURAN, Lokman, “Yenişehirli Avni Bey’in Âteşkede Mesnevisi Üzerine Bir İnceleme”, Turkish Studies, Türkoloji Araştırmaları, C. 3, S. 4 (2), 2008, 866-903.
• Ûdî, Mâ-cerâ-yi Mâh, Haz. Fatma Sabiha Kutlar Oğuz, Öncü Kitap, Ankara 2005.
• Üsküblü İshâk Çelebi, Dîvan, Tenkidli Basım, Haz. Mehmed Çavuşoğlu-M. Ali Tanyeri, Mimar Sinan Üniversitesi Yay., İstanbul 1990.
• Vücûdî, Hayâl u Yâr, Haz. Yaşar Aydemir, Ankara 2017, https://ekitap.ktb.gov.tr/Eklenti/56189,vucudi-hayal-u-yarpdf.pdf?0 (Erişim Tarihi: 17.12. 2023)
• YAVUZ, Kemal-YAVUZ, Orhan, Muhibbî Dîvânı Bütün Şiirleri (İnceleme-Tenkitli Metin), 1. Cilt, Kânûnî Sultan Süleyman (ö. 1566), Türkiye Yazma Eserler Kurumu Başkanlığı Yay., İstanbul 2016.
• YILDIZ, Enes, “Kilisli Rıfkî’nin Kesdel, Tekfur ve Kızıldağ Methiyeleri”, Gaziantep University Journal of Social Science, C. 20, S. 4, Gaziantep, 2021, 2144-64.
• Yûsuf-ı Meddâh, Varka ve Gülşah, Haz. Kâzım Köktekin, Türk Dil Kurumu Yay., Ankara 2007.