BİR ÇEVİRİ EYLEYİCİSİ OLARAK DİN ADAMI-ÇEVİRMEN BEŞBALIKLI ŞİNGKO ŞELİ TUTUNG

Yıl 2025, Sayı: 53, 563 - 583, 12.07.2025

Sevcan Yılmaz Kutlay

Öz

Kültürlerarası etkileşim aracı olarak çeviri, belli bir tarihi ve toplumsal bağlamda üretilir ve alımlanır. Tarih boyunca toplumsal aktörler -ya da çeviribilim terimiyle ifade edecek olursak çeviri eyleyicileri (failleri)- çeviri etkinlikleri aracılığıyla içinde bulundukları toplumun kültürel planlamasına bazen metin ve eser seçimi bazen de çeviri sürecinde aldıkları kararlar ve/ya çevirinin nasıl alımlanacağıyla ilgili çabalarıyla şekil vermiştir. Bu kişiler genellikle çevirmenlik görevinin yanı sıra onlara toplumda güçlü bir konum sağlayan başka iş ya da unvana da sahip olabilmektedir. Eski Uygurların yerleşik hayata geçmeleri ve beraberinde Budizm’i kabul etmeleri sürecinde de toplumsal ve kültürel planlama etkinliklerinde çeviri eserlerden yararlanılmıştır. Dönemin kanon niteliğindeki önemli dini eserlerini çeviren din adamı-çevirmen Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung da sözü edilen çeviri eyleyicilerine örnek verilebilir. Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung çeviri norm ve kararlarıyla dikkat çeken, görünür ve etkin bir çevirmendir. Şingko Şeli Tutung’un çevirdiği erek metinlerde ekleme, çıkarma ve toplumun eski dini inancına gönderme yapma gibi yerlileştirici ve erek odaklı stratejiler saptanmıştır. Çeviri sosyolojisi, kültürel ürünlerin kültürlerarası dolanımda sosyolojik koşulları ve bu süreçte belirleyici rol oynayan eyleyicileri konu edinir ve alan, habitus ve (ekonomik, kültürel, toplumsal ve simgesel) sermaye kavramlarıyla kültür ürünlerinin aktarımını eyleyicilerin rollerini de göz önünde bulundurarak inceler. Bu makalede, çeviri sosyolojisinin terimleri ve din sosyolojisinden yararlanılarak Beşbalıklı Şingko Şeli Tutung bir çeviri eyleyicisi olarak incelenmeye çalışılacaktır.

Anahtar Kelimeler

Şingko Şeli Tutung , çeviri sosyolojisi , din sosyolojisi , Eski Uygurlar.

Kaynakça

• ARAT, Reşit Rahmeti, Eski Türk Şiiri, Türk Tarih Kurumu Yayınları, Ankara 1965.
• AYAZLI, Özlem, “Šiŋko Šäli Tutuŋ ve Altun Yaruk Çevirisi Üzerine”, Beşbalıklı Şiŋgko Şeli Tutung Anısına Uluslararası Eski Uygurca Çalıştayı Bildirileri 4-6 Haziran 2021, Yayıma hazırlayan: Mustafa S. Kaçalin, Türk Dil Kurumu, Ankara 2022, 191-202.
• BLUMCZYNSKI, Piotr & Hephzibah Israel, “Translation and religious encounters”, The Routledge Handbook of Translation and Culture, Editörler: Sue-Ann Harding & Ovidi Carbonell Cortés, Routledge, London & New York 2018.
• BOURDIEU, Pierre, Kültür Üretimi: Sembolik Ürünler Sembolik Sermaye, İletişim Yayınları, İstanbul 2023.
• CAFEROĞLU, Ahmet, Türk Dili Tarihi, Enderun Kitabevi, İstanbul 1984.
• ELMALI, Murat, “Eski Uygur Çevirmenlerin Çeviri Yöntemlerinde Basit Dil Yaklaşımları”. II. Uluslararası Akademik Çeviribilim Çalışmaları Kongresi Bildiri Kitabı, Okyay Eser ve Caner Çetiner (editörler), Günce Yayınları, İzmir 2024, s. 37-50.
• EMİROSMANOĞLU, Zuhal, “Sosyolojik bir çeviri eleştirisi: Bourdieu’yle Queneau’dan Yücel’e Zazie Metroda”, Journal of Human Sciences, 20(4), s. 545-566.
• ERASLAN, Kemal, Eski Uygur Türkçesi Grameri, Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2023.
• FINDLEY, Carter, Dünya Tarihinde Türkler, Alfa Yayınları, İstanbul 2019.
• GABAIN, Annemarie von, “Die uigurische Übersetzung der Biographie Hüen-tsangs.I. Bruchstücke des 5. Kapitels”, Sitzungsberichte der Preussischen Akademie der Wissenschaften. Philologisch-historische Klasse. Berlin 1935, s. 151-180.
• GORSKI, Philip, Bourdieu ve Tarihsel Analiz, Heretik Yayınları, Ankara 2015.
• JUTEN, Oda, Some problems on manuscripts of the Eight Lights Sūtra in Uighur, 1978, s. 118-104.
• HAMILTON, James, “Les titres šäli et tutung en ouigour”, Journal asiatique 272 (1984), 425-437.
• HEILBRON, Johan & Gisèle Sapiro, “Outline for a Sociology of Translation: Current Issues and Future Prospects.” Constructing a Sociology of Translation, Editörler: Michaela Wolf & Alexandra Fukari, John Benjamins, Amsterdam: 2007, s. 93-108.
• KARAHAN, Akartürk, “Altun Yaruk İle İlgili Türkiye’deki Çalışmalara Bir Bakış”, Dil Araştırmaları, Sayı: 12, Bahar 2013, s. 277-287.
• KAYA, Ceval, Uygurca Altun Yaruk (giriş, metin ve dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 1994.
• KEMAL YUNUSOĞLU, Mağrifet, “Şiŋgko Şeli Tutung'un Tercüme Üslubu Üzerine”, Beşbalıklı Şiŋgko Şeli Tutung Anısına Uluslararası Eski Uygurca Çalıştayı Bildirileri 4-6 Haziran 2021, Yayıma hazırlayan: Mustafa S. Kaçalin, Türk Dil Kurumu, Ankara 2022, s. 127-136.
• KESKİN, Berker, Eski Uygur Türkçesi Hukuk Belgeleri. Ankara: Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2022.
• KOSKINEN, Kaisa, and Outi Paloposki, “Retranslation”, Handbook of Translation Studies: Volume 1, Editörler: Yves Gambier & Luc van Doorslaer, John Benjamins, Amsterdam 2010, s. 294-98.
• KÖPRÜLÜ, Fuad, Türk Tarih-i Dinîsi. Akçağ Yayınları, Ankara 2005.
• KÖRTELLİ, Sümbül Begüm, Kitap Tanıtımı: Kaya, Ceval. (Ed.). Uygurca Altun Yaruk Belgeler. Türk Dil Kurumu Yayınları, Ankara 2023, 842. ISBN: 978-975-17-5510-0. JOTS, 7/2, 2023, s. 596-597.
• LİGETİ, Lajos, “Sur quelques transcriptions sino-ouigoures des Yuan”, Ural-Altaische Jahrbücher33, 1961, s. 235-244.
• ÖLMEZ, Mehmet, Hsüan-Tsang’ın Eski Uygurca Yaşamöyküsü VI. Bölüm, Hacettepe Üniversitesi Sosyal Bilimler Enstitüsü, Doktora Tezi, Ankara 1994.
• ÖZALAN, Uluhan & Ebru Ak, “Hsüan Tsang Biyografisinin Eski Uygurca Çevirisinde Çevirmen Kararlarının Çağdaş Çeviri Kuramları Bakımından İncelenmesi”. The Journal of Academic Social Science, Yıl: 5, Sayı: 40, Şubat 2017, s. 271-281. (%50 (1. Yazar), %50 (2. Yazar)).
• RóNA-TAS, András, “New Publications on Uygur Texts Translated from Chinese”, Acta Orientalia Academiae Scientiarum Hungaricae 56, 2003, s. 451-459.
• RÖHRBORN, Klaus, “Šiŋko Šäli und die Organisation der Übersetzungstätigkeit bei den Uiguren,Turkologie heute – Tradition und Perspektive”. Materialien der dritten Deutschen Turkologen-Konferenz, Nurettin Demir ve Erika Taube (editörler), Wiesbaden 1998, s. 255-260.
• RÖHRBORN, Klaus, “Mangelnde Worteinheit der agglutinierenden Sprachen in der Sprachtypologie des 19. Jahrhunderts”. Proceedings of the Fourteenth International Congress of Linguists. Berlin/GDR, August 10 –August 15, 1987. Bd. 3. Berlin 1990, s. 2415-2419.
• SAPIRO, Gisèle, “Translation and the field of publishing. A commentary on Bourdieu’s ‘A conservative revolution in the field of publishing’”. Translation Studies 1, 2008a, s. 154-166.
• SAYİT, Muhemmetrehim, “Beşbalıklı Şingku Şali'nin Altun Yaruk'ta İzlediği Çeviri Yöntemleri”. Beşbalıklı Şiŋgko Şeli Tutung Anısına Uluslararası Eski Uygurca Çalıştayı Bildirileri 4-6 Haziran 2021, Yayıma hazırlayan: Mustafa S. Kaçalin, Türk Dil Kurumu, Ankara 2022, s. 165-170.
• TEKİN, Şinasi, “Altun Yaruk’un Çincesinin Almancaya Tercümesi Dolayısiyle”. Türk Dili Araştırmaları Yıllığı - Belleten, 7, 1959, s. 293-306.
• ÜLKEN, Hilmi Ziya, Uyanış Devirlerinde Tercümenin Rolü. Türkiye İş Bankası, İstanbul: 2020.
• VELİ, Hatice, Eski Uygurlarda Yerleşik Yaşam Kültürü. İstanbul: Ötüken Neşriyat, İstanbul 2022.
• YILMAZ KUTLAY, Sevcan & Uluhan Özalan. “Eski Uygurların Din Değiştirme ve Din Dili Oluşturma Sürecinde Çevirinin Rolü”, Söylem Filoloji Dergisi (Çeviribilim Özel Sayısı II), s. 454-468. https://doi.org/10.29110/soylemdergi.1594815. (%50 (1. Yazar), %50 (2. Yazar))
• ZIEME, Peter, “Šiŋgko Šäli Tutuŋg Kimdir?”, Beşbalıklı Şiŋgko Şeli Tutung Anısına Uluslararası Eski Uygurca Çalıştayı Bildirileri 4-6 Haziran 2021, Yayıma hazırlayan: Mustafa S. Kaçalin, Türk Dil Kurumu, Ankara 2022, s. 307-316.
• ZIEME, Peter, Die Stabreimtexte der Uiguren von Turfan und Dunhuang. (Bibliotheca Orientalis Hungarica XXXIII.) Budapest 1991.
• ZIEME, Peter, “Xuangzangs Biographie und das Xiyuji in altturkischer Überlieferung”, Buddistische Erzählliteratur und Hagiographie in türkischer Überlieferung. Hrsg. Von J.P.Laut und K.Röhrborn, Tafel 5-XXI, Wiesbaden 1990: s. 75-107.
• ZIEME, Peter, “Sïngqu Säli Tutung-Übersetzer buddhistischer Schriften ins Uigurische, Tractata Altaica”. Festschrift für Denis Sinor, Wiesbaden 1976a, s. 767-775.